ئومێد عوسمان
رۆژنامه‌وانی زه‌رد Yellow Journalism یاخود رۆژنامه‌ی جاز Journalism jass یان رۆژنامه‌ی میللی، به‌و رۆژنامه‌و میدیایانه ده‌ڵێن كه‌كاریان وروژاندنی رای گشتییه و ناونانی ئه‌م جۆره‌ی رۆژنامه‌وانی به‌زه‌رد بۆ سه‌ده‌ی نۆزده‌یه‌م(1895-1898) ده‌گه‌ڕێته‌وه كاتێك شه‌ڕی راگه‌یاندن له‌نێوان جۆزیف پۆلیتزر له‌رۆژنامه‌ی (نیویۆرك ورڵد) و ویلیام راندۆڵف هیرست له‌رۆژنامه‌ی نیویۆرك جۆرناڵ سه‌ریهه‌ڵدا، كه تیایدا هه‌ردو رۆژنامه‌كه له‌وروژاندنی پرسه گرنگ و هه‌ستیاره‌كاندا په‌نایان بۆ ئاماژه جنسیه‌كان ده‌برد ئه‌ویش به‌مه‌رامی سه‌رنجڕاكێشانی خوێنه‌ران و پڕفرۆشی رۆژنامه‌كانیان.
تایبه‌تمه‌ندی و خه‌سڵه‌ته‌كانی
تایبه‌تمه‌ندیه‌كانی ئه‌م جۆره له‌رۆژنامه‌وانی له‌م چه‌ند خاڵه‌دا كۆبوونه‌ته‌وه:
-1 زیاتر پشت به پروپاگه‌نده‌و زیاده‌رۆیی و هه‌واڵی نادروست و ئاوه‌ژووكراو ده‌به‌ستێت.
-2 زیاتر گرنگی به‌بڵاوكردنه‌وه‌ی هه‌واڵی ئابڕوچونه‌كان و تاوان و توندوتیژی و سێكس و وروژاندن ده‌دات بێ ئه‌وه‌ی گوێ به لێكه‌وته‌كانی بدات.
-3 یاری به‌مانشێت و ناونیشانه‌كان ده‌كات تاوه‌كو سه‌رنجی خوێنه‌ر به‌لای خۆیدا رابكێشێت.
-4 ئه‌و وێنانه‌ی كه بۆ هه‌واڵه‌كان به‌كاری ده‌هێنێت دروستكراون و له‌راستیه‌وه دوورن.
-5 په‌نابردن بۆ نوكته‌و گاڵته‌وگه‌پ ئه‌ویش له‌پێناو دوورخستنه‌وه‌ی خوێنه‌ران له فاكتی ژیانیان.
-6 داهێنانی كه‌سێه‌تی دروستكراو بۆ ئه‌وه‌ی له‌ڕوو به‌ڕووبوونه‌وه‌ی حكومه‌ت و كۆمه‌ڵگه‌دا به‌كاریان بهێنێت.
-7 میدیای زه‌رد به‌پله‌ی یه‌كه‌م ئامانجی ده‌ستكه‌وتی داراییه هه‌ربۆیه ناچاره كه گۆڕانكاری له‌سروشتی هه‌واڵه‌كاندا بكات و پشت به‌ژاوه‌ژاوی میدیایی ببه‌ستێت.
ناونانی به‌زه‌رد
ناونانی ئه‌م جۆره‌ی میدیا به‌زه‌رد چه‌ند راوبۆچوونێكی له‌سه‌ره هه‌ندێك ده‌ڵێن ناونانه‌كه بۆ ئه‌وه ده‌گه‌ڕێته‌وه كه بابه‌ته‌كانی رۆژنامه‌كه له‌سه‌ر كاغه‌زی زه‌رد چاپ ده‌كران ئه‌ویش له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌و جۆره كاغه‌زه هه‌رزان به‌ها بوون به‌ڵام بۆچوونێكی تر هه‌یه كه ده‌ڵێت ناونانه‌كه ده‌گرێته‌وه بۆ ئه‌و كاریكاتێره‌ی كه له‌لایه‌ن نیگاركێش(پلاتۆن ریتچارد)ه‌وه كێشراوه‌و به‌رجه‌سته‌ی كه‌سایه‌تی منداڵێكی ره‌نگ و جلوبه‌رگ زه‌ردی كردوه كه به‌ناوی ئه‌و منداڵه‌وه به‌شێوه‌یه‌كی ته‌نز ئامێز تاوتوێی پرسه سیاسییه‌كان كراون، بۆچوونێكی تریش ده‌ڵێت ناوی رۆژنامه‌وانی زه‌رد په‌یوه‌ندی هه‌یه به رۆژنامه‌نووسی ئه‌مریكی (جۆزیڤ پۆلیتزه‌ر) كه له‌بواری رۆژنامه‌وانیدا شێوازێكی نوێی له‌كاركردندا داهێناوه كه‌تیایدا پشتی به‌هه‌واڵی كورت و بیرۆكه‌ی سه‌رنجراكێش به‌ستووه ئه‌ویش دوای ئه‌وه‌ی له‌ساڵی 1883دا رۆژنامه‌ی نیویۆرك ۆرڵدی كڕیوه‌توه. هه‌ر له‌سه‌ر ده‌ستی ئه‌ویش خه‌ڵاتی پۆلیتزه‌ر هاتوه‌ته ئاراوه كه‌ساڵانه له‌لایه‌ن زانكۆی كۆڵۆمبیا له‌نیویۆرك ده‌به‌خشرێته بواره‌كانی ئه‌ده‌ب و هونه‌رو رۆژنامه‌وانی. له‌ساڵی 1998 كۆمه‌ڵه‌ی رۆژنامه‌وانی ئازاد له‌ئه‌مریكا وه‌رزه نامه‌یه‌كی تایبه‌تی به‌بۆنه‌ی تێپه‌ڕیوونی یادی 115 ساڵه‌ی رۆژنامه‌وانی زه‌رد ده‌ركرد و تیایدا له‌راپۆرتێكیدا باسی له‌وه‌كردوه كه هه‌ندێك رۆژنامه له‌جیهاندا به‌زه‌رد تۆمه‌تبار كراون ئه‌ویش ته‌نیا له‌به‌ر ئه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵی و دزی و تاڵانیان ئاشكراكردوه ئه‌مه جگه له ئاشكرا كردنی گه‌نده‌ڵی ئه‌خلاقی ده‌سه‌ڵاتدارو سه‌رمایه‌دار.
رۆڵ و كاریگه‌ری رۆژنامه‌وانی زه‌رد
میدیای زه‌رد سه‌رباری لایه‌نه نه‌رێنی و ئه‌رێنییه‌كانی توانیویه‌تی كاریگه‌ری قوڵ له‌سه‌ر رۆژنامه‌وانی ئه‌مریكی به‌جێبهێڵێت و بگره له‌سه‌ر تاسه‌ری جیهانیشدا بووه‌ته دیارده. جۆزیف كامبڵ له‌كتێبی (Yellow Journalism: Puncturing the Myths, Defining the Legacies) كه ساڵی 2003 بڵاوكراوه‌ته‌وه ده‌ڵێت: رۆژنامه ئه‌مریكییه جددییه‌كان له‌سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیست ویه‌كدا بوونه‌ته جۆرێكی متوربه‌كراو له‌رۆژنامه‌ی زه‌رد له‌وانه‌ش رۆژنامه‌كانی نیویۆرك تایمزو واشنتۆن پۆست كه‌هێرشی توندیان ده‌كرده سه‌ر رۆژنامه‌و میدیای زه‌رد. دیسان سه‌رباری ئه‌و په‌لامارو هێرشانه‌ی كه له‌لایه‌ن رۆژنامه ته‌قلیدیه‌كانه‌وه ده‌كرانه سه‌ر میدیای زه‌رد به‌ڵام ئه‌م جۆره‌ی رۆژنامه‌وانی توانی په‌لی خۆی بهاوێژێت و بڵاوبێته‌وه و دژایه‌تیكردنی میدیای زه‌ردیش له‌لایه‌ن رۆژنامه ته‌قلیدیه‌كانه‌وه بۆ ئه‌وه ده‌گه‌ڕێته‌وه كه توانای كێبڕكێكردنی ئه‌و جۆره‌ی میدیایان نیه به‌تایبه‌تیش له‌وروژاندنی هه‌واڵ و ده‌ستكراوه‌یی له‌خه‌رجكردنی پاره بۆ رۆژنامه‌نووسان و په‌یامنێره‌كانی بۆ ئه‌وه‌ی له‌زووترین ماوه‌دا زانیاری و هه‌واڵ بگه‌یه‌نن. ئه‌وه‌ی سه‌یره كه هه‌میشه رۆژنامه‌و میدیای زه‌رد به‌هه‌ڵبه‌ستنی درۆو فریودان تۆمه‌تباره كه‌چی خودی ئه‌و جۆره له‌میدیا توانیویانه ئابڕووی زۆرێك له‌و به‌رپرسانه به‌رن كه له‌رێگه‌ی درۆكردنه‌وه ویستویانه ئامانجی هه‌ڵپه‌رستانه‌ی خۆیان په‌رده‌پۆش بكه‌ن. ئه‌م جۆره‌ی میدیا پێیوایه هه‌واڵی رۆژنامه‌وانی ده‌بێت به‌ده‌ر له‌راستی و بابه‌تیانه‌ی زانیاریه‌كان له‌هه‌واڵی ئاسایی و مه‌ئلوف نه‌چێت بۆنموونه (پیاوێك سه‌گێك ده‌گه‌زێت) ئه‌مه شیاوی مانشێت و وروژاندنه نه‌ك پێچه‌وانه‌كه‌ی، هه‌روه‌ها ئه‌م جۆره‌ی رۆژنامه‌وانی گرنگیه‌كی زۆر به پرسی دیموكراسی و ئازادی ره‌ها ده‌دات بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێت بره‌وی زیاتر به‌خۆی بدات له‌پێناو ده‌ستكه‌وتی زیاتردا
رۆژنامه‌ی بیلدی ئه‌ڵمانی به‌نموونه
له‌ئێستادا رۆژنامه‌ی بیلد (Bildzeitung) ی ئه‌ڵمانی له‌لایه‌ن هه‌ندێكه‌وه وه‌ك رۆژنامه‌یه‌كی زه‌رد لێیده‌ڕوانرێت هه‌روه‌ك نووسه‌رو رۆژنامه‌نووسێكی وه‌ك گۆنته‌ر ڤالراڤ، له‌هه‌فتاكانی سه‌ده‌ی رابردوودا ده‌ڵێت ئه‌م رۆژنامه‌یه ته‌نیا بۆ بڵاوكردنه‌وه‌ی پروپاگه‌نده‌ی مه‌به‌ستدارو چاندنی تۆوی شه‌ڕ كارده‌كات، له‌كاتێكدا هه‌ندێكی تریش پێیان وایه ئه‌م رۆژنامه‌یه رۆلێكی گرنگی چاودێریكردن ده‌بینێت و نابێت له‌لایه‌ن كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی دیموكراسیه‌وه ده‌ستبه‌رداری ببێت. گێرهارد شرۆده‌ری راوێژكاری پێشووی ئه‌ڵمانیا ده‌ڵێت ئه‌و ته‌نیا پێویستی به رۆژنامه‌ی بیلدو بینینی ته‌له‌فیزیۆن هه‌یه بۆ ئه‌وه‌ی كاروباره‌كانی حوكمڕانی به‌ڕێوه‌به‌رێت، هه‌رچی( Hans Magnus Enzensberger) رۆشنبیری چه‌پڕه‌وی ئه‌ڵمانیشه رۆژنامه‌كه به‌شێوه‌یه‌كی ته‌نزئامێز به كارێكی ته‌واو هونه‌ری ناوده‌بات. ئه‌م رۆژنامه‌یه رۆژانه 4ملیۆن تیراژ ده‌رده‌كات و پڕفرۆشترین رۆژنامه‌ی ئه‌ڵمانیاشه و له‌هه‌ندێك كاتیشدا تیراژه‌كه‌ی ده‌كاته 6ملیۆن.
تابلۆیدو رۆژنامه میللیه‌كانی به‌ریتانیا
له‌به‌ریتانیاش رۆژنامه‌كانی تابلۆید كه به‌رۆژنامه زه‌رده‌كان ناوده‌برێن به‌شێوه‌یه‌كی به‌ربڵاو له‌ئارادان به‌رده‌وام له‌هه‌وڵی بڵاوكردنه‌وه‌ی هه‌وڵ و زانیاری سه‌رنجڕاكێشدان به‌جۆرێك وه‌ك جۆن سنۆ، میدیاكار له‌كه‌ناڵی چواری ته‌له‌فیزیۆنی به‌ریتانیا ده‌ڵێت، رۆژنامه‌نووسانی تابلۆید به‌لایانه‌وه ئاساییه كه هه‌موو رێگه‌یه‌ك بگرنه به‌ر بۆ به‌ده‌ستهێنانی زانیاری بۆنموونه خۆیان ده‌كه‌نە كرێكارو به‌ناوی پێوانه‌كردنی گازەوە ده‌چنه نێو ماڵان و له‌نێو خۆڵ و خاشاكدا ده‌گه‌ڕێن و له‌رێگه‌ی به‌رتیله‌وه خه‌ڵك ده‌هێننه قسه‌كردن یاخود له‌رێگه‌ی كه‌سانی تایبه‌تمه‌نده‌وه چاودێری مه‌سج و په‌یوه‌ندیه ته‌له‌فۆنیه‌كان ده‌كه‌ن. رۆژنامه‌ی گاردیان، رۆژنامه‌ی (News of the World)وه‌ك رۆژنامه‌یه‌كی تابلۆید به‌نموونه ده‌هێنێته‌وه كه بڕی 1.6ملیۆن دۆلاری بۆ یه‌كلایی كردنه‌وه‌ی كه‌یسی چه‌ند كه‌سێك له‌ده‌ره‌وه‌ی یاسا خه‌رجكردوه كه مۆبایله‌كانیان هاككراون. بێگومان به‌ریتانیا ته‌نیا ده‌وڵه‌ته له‌جیهاندا بنه‌مای كێبڕكێكردنی بۆ رۆژنامه‌ی میللی و تابلۆیدا داناوه‌و ئه‌وه‌ش وایكردوه چه‌مكی وروژاندن ره‌واجی خۆی هه‌بێت. له‌م ساڵانه‌ی دواییدا هه‌ریه‌ك له‌رۆژنامه‌كانی گاردیان و ئۆبزه‌رڤه‌ری به‌ریتانی بڕیاریاندا ببنه رۆژنامه‌ی تابلۆید.
هه‌ریه‌ك له‌ئه‌دریان بینگهام و مارتن كۆنبوی له‌كتێبی سه‌ده‌ی تابلۆید:رۆژنامه میللییه‌كان له‌به‌ریتانیا له1896ه‌وه تا ئیمڕۆ (Tabloid Century : The Popular Press in Britain, 1896 to the present) باس له‌وه ده‌كه‌ن كه‌چۆن خاوه‌ن رۆژنامه‌و سه‌رنووسه‌رو ژۆرنالیسته به‌رچاوه‌كان رۆڵی سه‌ره‌كییان هه‌بووه له‌دروستكردنی كۆمه‌ڵگه‌ی به‌ریتانی به‌تایبه‌تیش له‌سه‌ده‌ی بیسته‌مدا، هه‌روه‌ها ئاماژه‌یان به‌گرنگی رۆژنامه میللییه‌كان كردووه له‌وانه رۆژنامه‌ی (The Sun) كه به‌بێ دوو دڵی گاڵته‌وگه‌پ و ریكلامی دابینكردوه‌و گه‌نجانی ئازادی له‌رووی سێكسییه‌وه ئاراسته‌كردوه . له‌م كتێبه‌دا هه‌ردو نووسه‌ر باس له رۆژنامه‌كانی ده‌یلی میرۆر، زه سه‌ن، ده‌یلی هیرالد، ده‌یلی میل) ده‌كه‌ن كه‌هه‌ریه‌كه‌یان بوارێكی تایبه‌ت به‌خۆی هه‌ژموون كردوه‌و له‌ماوه‌ی سه‌ده‌ی بیسته‌مدا رۆڵ و كاریگه‌ریان له‌سه‌ر ژیانی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی به‌جێهێشتووه. هه‌روه‌ها رۆڵی وروژێنه‌ریان هه‌بووه له پروپاگه‌نده‌كردن له‌ماوه‌كانی جه‌نگدا ئه‌مه جگه له‌وه‌ی چاوپۆشیشیان نه‌كردوه له‌رووماڵكردنی رووداوه‌كانی هه‌ندێك ناوچه‌ی وه‌ك ئێرله‌نده‌ی باكوورو ململانێكانی كۆسۆڤۆ. ئه‌م رۆژنامانه توانیویانه ده‌رفه‌تی كار بۆ ستووننووسه‌كان ده‌سته‌به‌ر بكه‌ن ئه‌مه جگه له‌وه‌ی به‌زوویی بوونه‌ته خاوه‌نی ناوناوه‌بانگ. بیگومان له‌گه‌ڵ پاشه‌كشه‌ی رۆژنامه‌ی كاغه‌ز و سه‌رهه‌ڵدانی میدیای ئه‌له‌كترۆنی و فره‌ی سه‌كۆكانی بڵاوكردنه‌وه له‌تۆڕه كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كاندا ده‌رفه‌تی ده‌ستكرانه‌وه‌ی زیاتری داوه‌ته ئه‌و رۆژنامه‌نووسانه‌ی كه خوازیاری بڵاوكردنه‌وه‌ی هه‌واڵی وروژێنه‌رو سه‌رنجڕاكێشن.
میدیای ئه‌له‌كترۆنی و مانشێته فریوده‌ره‌كان
دیاره ئه‌م جۆره‌ی كاركردنیش له‌رۆژنامه‌وانی كوردیدا بوونی هه‌یه كه به ناونیشان و مانشێتی سه‌رنج راكێش خوێنه‌ر فریو ده‌ده‌ن، به‌ڵام كاتێك ده‌چیته نێو ناوه‌ڕۆكی هه‌واڵه‌كه‌وه ده‌بینین ناونیشانه‌كه ته‌نیا بۆگلدانه‌وه‌ی خوێنه‌ر بووه ئه‌گینا هیچ زانیاریه‌كی ئه‌وتۆت پێنابه‌خشێت و ئامانجی سه‌ره‌كی سایت و ئه‌كاونته‌كانیش بۆ ئه‌وه‌یه كه خوێنه‌ر راو بكه‌ن و له‌رێی سه‌ردانكردنی ئه‌وسایت و ئه‌كاونتانه ریكلامێكی بازرگانیت ده‌رخوارد بده‌ن و ئه‌وه‌ش بۆخۆی زیاتر بۆ به‌ده‌ستهێنانی قازانجی داراییه.
سه‌رچاوه‌كان:
-1 علی كنعان.2013 . الصحافه مفهومها وانواعها. دار المعتز للنشر والتوزیع.
– الصحافه الصفرا‌ء . سلطه رقابیه أم للدعایه الكاذبه؟ https://www.dw.com/ar
-2 د. منیرممدوح الشامی.صلاح محمد عبدالحمید.2012.الاعلام السیاسی.مٶسسة طیبه للنشر والتوزیع.القاهره.
-3 د.نبیل راغب.2004. الصحافه الصفرا‌ء: الجذور والفروع. دار غریب – القاهره.
-عبدالاله مجید. بریطانیا فی مواجهة الصحافه الصفرا‌ء. https://elaph.com
nwe.org/?p=37126
https://en.calameo.com/read/00016391344095c0b51ca
