د.كەیوان ئازاد ئەنوەر*
كوردستان؛ ناوی یەكەمین رۆژنامەی كوردییە كە 124ساڵ لەمەبەر و لەدۆخێكی ناهەمواری سیاسیيدا لەدایكبوو. دۆخێك یەك بست خاكی كوردستان نەك هەر ئازادنەبوو، بەڵكو لەنێو ململانێی عوسمانی-قاجاری-رووسیای قەیسەری-دا دەكوڵا. میرنشین و دەسەڵاتە خۆجێیە كوردییەكان نزیك بە 50ساڵ بوو كۆتاییان پێهاتبوو. میرە كوردەكان یان بووبوونە قوربانيی خاك و میرنشین و ئەزموونەكەیان یان بۆ تاراوگە دوورخرابوونەوە. دۆخی ئابووريی و كۆمەڵایەتيی كورد و خاكەكەیشی لەوپەڕی خراپیيدابوو. دەوڵەت و پیاوانی عوسمانيی و قاجاريی و رووس كەوتبوونە وێزەی خەڵكی بێتاوان و بەبیانووی جیاواز ئازاریان دەدان. باج و سەرانەی زۆریان خستبووەسەر خەڵكەكەی، بێئەوەی یەك پرۆژەی خزمەتگوزاريی یان خزمەتیكی شایستەیان بۆ ئەنجامبدەن! ئەمەو بەدەر لەوەی خاوەن و موڵك و دەرەبەگ و شێخ و پیاوانی ئایینيی كورد، لەپێناو بەرژەوەندییە تایبەتییەكانی خۆیاندا، بە جۆرێك لەجۆرەكان كەوتبوونە وێزەی خەڵك و گیانی هاووڵاتیانی خۆیان و هەریەكەیان بەناوێكەوە دەیانچەوساندنەوە. كارەكەی ئەوانیش چەندە لە خزمەتی خۆياندا بوو، دووئەوەندە لە خزمەتی ئەو دەوڵەتانە و والی و بەرپرسەكانیاندا بوون كە كەوتبوونە سنوورەكانیان[1]. لەو دۆخەدا؛ رۆژنامەی كوردستان لەدایكبوو.
كوردستان؛ زاراوەیەكی سیاسییە لە هەردوو بڕگەی (كورد+ستان) بەمانای خاكی كوردان یان وڵاتی كوردان پێكهاتووە. مەبەستیش لەو زاراوەیە؛ ناوی ئەو خاكەیە كە هەزاران ساڵە كورد-ی وەك نەتەوەیەكی سەربەخۆ تێدا ژیاوە. زاراوەكەش بۆ یەكەمجار وەك پێگەیەكی جوگرافيی و سیاسيی لەلایەن سوڵتان سەنجەری سەلجوقی، لەساڵی 1150ز وەك ناوێك بۆ یەكێك لە ویلایەتەكانی سنووری دەسەڵاتی لەسەر خاكی ئێران بەكارهێنرا. پایتەختی ئەو ویلایەتەش “قەڵای بەهار” بوو. دواتر گەڕیدەی بەناوبانگی ئیتاليايی؛ ماركۆپۆلۆ (1254-1323ز) زاراوەكەی بە “كاردستان” تۆماركرد. ئەوەش دوای ئەو سەردانەی ساڵی 1271ز بۆ خۆرهەڵاتی ناوەراست ئەنجامیداو بە كوردستاندا تێپەڕی[2]. بەدوایدا مێژوونووسی ئێرانی؛ حەمەدوڵڵا ئەلمستەوفی ئەلقزوینی لە كتێبى “نزهة القلوب”دا كە ساڵی 1331ز داینا، زاراوەی “كوردستان”ی بۆ وڵاتی كوردان بەكارهێنا كە بۆ شانزە ویلایەت دابەشیكرد و پایتەختەكەيشی وەك سەردەمی سوڵتان سەنجەری سەلجوقی هەر قەڵای بەهار بوو[3]. لێرەوە زاراوەی كوردستان كەوتە نێو ناوان و بووە ناوێكی مێژوویی و سیاسيی بۆ خاكی نەتەوەیەكی بندەست و دابەشكراو، تا ئەوەی لەساڵی 1898ز وەك ناوی رۆژنامەیەكی كورديی دەركەوت. كوردستان؛ یەكەمین رۆژنامەی كورديی بوو رووناكی ببینێت و لە سێ كاتی جیاوازداو لەسەر دەستی سێ كەسایەتی بنەماڵەیەكی ناسراوی كورد و رابەرانی بیری نەتەوەیی كورد كە بەدرخانییەكان بوون، لەدایك بێت. دیارە دەركردنی یەكەمین رۆژنامەی كورديی لەلایەن سێ كەسایەتی؛ بەو مانایە دێت كە یەكەمیان بواری نەدرا لەو كاروانەدا سەركەوتووبێت، بۆیە دووەم كەسایەتی درێژەى بەو كاروانە دا. ئەویش رێگری لێكرا؛ تا كەسی سێیەم هات. لەوەش بەئازارتر تەنیا بۆ دەركردنی 42 ژمارەی رۆژنامەیەك سێ وڵاتی وەك میسر، سویسرا، بەریتانیا و چوار شاری وەك قاهیرە، ژنێف، لەندەن، فۆلكستون و هەشت چاپخانەی كرد! بەو حاڵەشەوە كۆڵیان نەداو بەردەوامبوون. ئەوەش لەكاتێكدا بوو؛ زۆرینەی رەهای كورد نەك ئاگای لە بەرهەمی چاپكراو و بڵاوكراوە نەبوو، بگرە نەشیدەزانی “رۆژنامە” چییە و بۆ چییە؟ كەچی ئەو سێ ئەندامەی بنەماڵەی بەدرخانییەكان كە دواتر ئاماژە بە ناویان دەكەین، بیریان لەو دواكەوتووییەی كۆمەڵگەی كوردیی نەكردەوە و حیسابیان بۆ نەكرد كە چەند كەس دەیخوێنێتەوە و چەند لە رۆژنامە و بڵاوكراوە تێدەگەن. لەنێو ئەو دۆخەدا؛ رۆژنامەیەك بەناوی خاكی كوردان (كوردستان) لەتاراوگە لەدایكبووەو رێكەوتی دەرچوونیشی بەپێى مێژووە باوەكە كەوتە 22ى نیسانی 1898ز-ەوە، بەڵام هەڵەیە و رێكەوتی دەرچوونی كەوتۆتە رۆژێك پێش ئەو مێژووەوە؛ واتا 21ی نیسانی 1898ز. ئەوەيش كاتێك بۆ مێژووەكانی سەر رۆژنامەكە و بەتایبەت ژمارە 1-4 دەگەڕێينەوە، بەوەی مێژووی یەكەمین ژمارەی رۆژنامەكە كەوتۆتە رۆژی پێنجشەممە (30ی زولقەعدەی1315كۆچی مانگی). ئەو مانگەش یانزەیەمین مانگی ساڵنامەی كۆچییە و ژمارەی رۆژەكانی بەپێى ساڵنامەی كۆچی؛ 30رۆژ بووە. هەروەها بە گەڕانەوە بۆ مێژووی ساڵنامەی كۆچيی لەو ساڵەدا كۆتا مانگی كۆچيی كە زولحیجەیە هەر 30رۆژ بووە، چونكە (1ی مانگی موحەڕەمی 1316كۆچی-مانگی) كەوتۆتە رۆژی یەكشەممە، مێژووی 22ی ئایاری 1898ز[4]. بە ژمارە 4-ی رۆژنامەی كوردستانیش بێت كە لە هەشت هەفتەدا دەرچووە، چونكە رۆژنامەكە دووهەفتە جارێك دەردەچوو[5]، مانگی زولحیجە؛ 30رۆژ بووە و دوایەمین رۆژيشی كەوتۆتە 21ی ئایاری 1898ز. هەربۆیە لەنێوان 30ی زولقەعدە تا 29ی زولحیجەدا؛ 30رۆژ هەبووە. ئەگەر بە مێژووە كۆچی-مانگییەكەی سەر رۆژنامەكە بێت، ئەوا 30رۆژ پێش 22ی ئایاری 1898ز كە سەری ساڵی كۆچیی 1316ز بووە؛ دەكاتە 21ی نیسانی 1898ز و دەبێتە رێكەوتی دەرچوونی رۆژنامەكە[6]. سەرباری ئەو شرۆڤەیە، نابێت ئەوەش نادیدە بگرین كە هەڵەیەك لە رێكەوتی مانگەكانی ژمارە 1-4 كراوە، بەوەی بەهەڵە ژمارە 4-ی رۆژنامەكە بە 12ی زولحیجە هاتووە[7] كە لە راستیيدا؛ 12ی موحەڕەمی 1316ز بووە. ئەم هەڵەیەش لە ژمارە 5-دا راستكراوەتەوەو بۆتە 27ی موحەڕەمی 1316ى كۆچی-مانگی[8]. كاتێكیش ئاوڕ لە شێوە و قەبارەی دەدەینەوە، رۆژنامەكە چوار لاپەڕە بووەو قەبارەكەشی 25,50سم بە 32,50سم بووە. دیارە ئەو ژمارەیە بۆ رۆژنامەكە و ئەو قەبارەیە بۆی؛ لەگەڵ رەوتی دوای خۆیدا جیاوازیی زۆر بووە، بەڵام هەرگیز ئەوە نەبۆتە نەنگيی بۆ رۆژنامەكە. هۆیەكان زۆرن، لەوانە: ئەم رۆژنامەیە بە دووهەفتە جارێك دەرچووەو ناوی رۆژنامە-ی لێنراوە، لەكاتێكدا رۆژنامە ئەوەبووە هەموو رۆژێك دەربچێت، نەوەك هەفتەی یەكجار یان دووهەفتە جارێك، بەڵام دەرچوونی وەها بڵاوكراوەیەك لە وەها رۆژگارێكی ناهەموار و لەسەر گیرفان و توانای كەسایەتییەكی دڵسۆزی كورد كە خەمی نەتەوەكەی لە خەمی ژیانی خۆی لا گەورەتر بووە؛ جێگای ئەوپەڕی شانازیی بووە. ئەمەو هەروەها دەرچوونی بڵاوكراوەیەك لە شار و وڵاتێكدا كە كوردستان نەبووبێت و بە زمانی كوردیی زاری كرمانجی سەروو دەرچووبێت؛ بۆ خاك و نەتەوەیەكی زۆرینەی رەهای عەرەب و كەمێك ئاشنا بە زمان و نووسینی توركی، هەر ئەوەندەی لێدەرچووە و زۆر لەجێی خۆیشیدا بووە، بۆیە هەر رەخنە و گلەییەك لەوبارەوە، جگەلە ستەمكردن هیچیدیكە نەبووە. ماوەتەوە بڵێین: ئەو رۆژنامەیە لەسەر دەستی میقداد میدحەت بەدرخان لە ئاوارەیی و لە شاری قاهیرە-ی پایتەختی وڵاتی میسر رووناكیی بینی و بڵاوكرایەوە. بەوەش كورد بووە خاوەنی یەكەمین رۆژنامەی كوردیی لە مێژووی خۆیدا كە تا ئەوكات خاوەنی نەبوو، بەڵام بووە خاوەنی. لەسەر دەستی ئەم كەسایەتییەش تەنیا پێنج ژمارەی لێدەرچوو، چونكە دواتر بەهۆی گوشاری دەوڵەتی عوسمانیی و خودی سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم (1876-1909ز) لەو شارە وەدەرنرا و ئاوارەی وڵاتی سویسرا بوو. لەوێداو لە شاری جنێڤ-ی پایتەختی ئەو وڵاتەدا، 14 ژمارەی لێدەرچوو. پاشان چوار ژمارەی تری گەڕایەوە شاری قاهیرە و ژمارەیەكی تری لە لەندەن و پێنج ژمارەی تری لەشاری ڤۆڵكستۆن-ی بەریتانیا دەرچوو. دواتر؛ دوو ژمارەی دوایی گەڕێنرایەوە شاری جنێڤ. بەوەش 31 ژمارەی رۆژنامەكە؛ چوار شار و سێ وڵاتی پێكرا. ئەو ژمارانەش بە هەوڵ و هیمەتی دوو كوڕی بەدرخان پاشای میری بۆتان (1821-1847ز) بەناوەكانی میقداد میدحەت و عەبدولڕەحمان بەدرخان رووناكییان بینی.
كاتێك خوێنەر؛ 31 ژمارەی ئەم رۆژنامەیە هەڵدەداتەوە، دەگاتە ئەو راستییەی كە سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم چ ستەمێكی گەورەی لە كورد كردووە. كوردیش بە چ شێوازێكی هەژارانە و بێدەسەڵاتانە داوای سۆز و بەزەیی ئەو سوڵتانە عوسمانییەى كردووە كە بەرگی خەلافەتی ئیسلاميی لەبەر كردبوو، تا لێى زویر نەبێت و لە سۆز و بەزەیی خۆی بێبەشی نەكات! ئەو راستییەش لە ژمارەكانی 13 و 30دا بەورديی خراونەتەڕوو[9]. سەبارەت بە دەوری سێیەمی رۆژنامەكەش كە لەلایەن برازای هەردوو سەرسنوور-ەكەی پێشوو؛ سورەیا ئەمین عالی بەدرخان لە شاری قاهیرە و لەساڵانی 1917-1918ز دەكراو تەنیا 11 ژمارەی بۆ خرایەسەر خەرمانی 31 ژمارەكەی پێشوو، درێژەی هەمان رەوت و بابەت بوو. ئەوەش لەبارودۆخێكی تردا هاتە دنیا كە جەنگی جیهانيی یەكەم بەرەو كۆتایی دەچوو. ئەو جەنگەی چوار ساڵی خایاند و ملیۆنەهای كردە قوربانيی زلهێزەكانی جیهان و كوردیشی وەك گەلانی تر هاڕی. ئا لێرەشدا رۆژنامەكە زۆر بە ورديی بارودۆخی بەرەكانی جەنگ و دۆخی كورد؛ لەو جەنگەدا نووسییەوە و لە وردەكاری رووداوەكان ئاگاداری كردووین[10]. لە كۆی هەموو ژمارەكانی رۆژنامەكەدا؛ چەندین رووداوی مێژوویی تۆماركراون، هەر لە تۆماری رووداوە جیهانییەكان تا بە دەوڵەتی عوسمانيی و كوردستان دەگات. وەكئەوەی لە لاپەڕە 4-ی یەكەمین ژمارەدا باسی شەڕی نێوان میسر و سۆدان كردووە[11]. لە ژمارە 25یشدا؛ بەشێكی لاپەرەكانی بۆ سەردەم و كارەكانی میدحەت پاشا-ی والی عوسمانيی تەرخانكراوە[12]. ئەو والییەی لە ساڵانی 1869-1872ز والی دیمەشق و لەساڵانی 1872-1876ز والی بەغداد بوو[13]. لە ژمارە 29دا؛ شیكارێك بۆ دۆخی كورد و ئەرمەن لە ململانێى رووس و عوسمانيیدا كراوە؛ بەوەی ئەو دوو دەوڵەتە چۆن هەوڵیانداوە ئەو نەتەوە بندەستە بدەن بە گژ یەكدا[14]. بەو هۆیەشەوە؛ رۆژنامەكە یەكەمین سەرچاوەی خۆڕسكی كوردیی بووە كە باسی ژیان و گوزەران و ئەو دۆخە سیاسیی و ئابووریی و كۆمەڵایەتییەی كوردستان و ناوچەكە و جیهانی بۆ كردووین كە خودی رۆژنامەكە و سەرنووسەرانی و هاوكارانی دەستیان پێگەیشتووە. هەربۆیە بەبێ گەڕانەوە بۆ ژمارەكانی؛ ئەستەمە لە هەندێك زانیاریی مێژووی كورد بگەین كە لە هیچ سەرچاوەیەكی تردا دەستمان ناكەون.
سەرچاوەكان:
- انگوان بشارە قیقانو: ساڵانی كۆچی و زایینی، گۆڕینی: محمود حاجی ڕەحیم، چاپی یەكەم، سلێمانی، 1998ز.
- حمداللە المستوفی القزوینی: نزهە القلوب, بكوشش: محمد دبیر ساقی, چاپ اول, تهران, ایران, 1336ه.ش.
- كوردستان-یەكەمین ڕۆژنامی كوردستان (1898-1902)، كۆكردنەوە و پێشەكی: دوكتۆر كەمال فوئاد، چاپی سێیەم، چاپخانەی تاران-ئێران، 2006ز.
- د.عبدالعزیز سلیمان نوار: تاریخ العراق الحدیپ-من نهایە حكم داود باشا الی نهایە حكم مدحت باشا , الطبعە الاولی، دار الكاتب العربي للنشر، القاهرە-مصر، 1968.م .
- د.كەیوان ئازاد ئەنوەر: چەردەیەك لە مێژووی كورد، چاپی یانزەیەم، چاپخانەی چوارچرا-سولەیمانی، 2021ز.
* پڕۆفیسۆر لەبەشی مێژووی كۆلیژی زانستە مرۆڤایەتییەكانی زانكۆی سلێمانی
[1] . د.كەیوان ئازاد ئەنوەر: چەردەیەك لە مێژووی كورد، چاپی یانزەیەم، چاپخانەی چوارچرا-سولەیمانی، 2021ز، لا 167-173.
[2] . . د.كەیوان ئازاد ئەنوەر: سەرچاوەی پێشوو، لا23-24.
[3] . حمداللە المستوفی القزوینی: نزهە القلوب، بكوشش: محمد دبیر ساقی، چاپ اول، تهران، ایران، 1336ه.ش، ص14.
[4] . انگوان بشارە قیقانو: ساڵانی كۆچی و زایینی، گۆڕینی: محمود حاجی ڕەحیم، چاپی یەكەم، سلێمانی، 1998ز، ل68.
[5] . بڕوانە: كوردستان-یەكەمین ڕۆژنامی كوردستان (1898-1902)، كۆكردنەوە و پێشەكی: دوكتۆر كەمال فوئاد، چاپی سێیەم، چاپخانەی تاران-ئێران، 2006ز، لا:11.
[6] . قیقانو: سەرچاوەی پێشوو، لا: 68-72.
[7] . كوردستان: سەرچاوەی پێشوو، لا: 23.
[8] . هەمان سەرچاوەی پێشوو، لا: 27.
[9] . هەمان سەرچاوەی پێشوو، لا: 59-62 و لا: 85-86.
[10] . بڕوانە: ژمارەكانی ئەو دەورە.
[11] . كوردستان: سەرچاوەی پێشوو، لا: 14.
[12] . هەمان سەرچاوە، لا: 105-107.
[13] . بڕوانە: د. عبدالعزیز سلیمان نوار: تاریخ العراق الحدیث-من نهایة حكم داود باشا الی نهایة حكم مدحت باشا، الطبعە الاولی، دار الكاتب العربی للنشر، القاهرە-مصر، 1968م.
[14] . كوردستان: سەرچاوەی پێشوو، لا: 121-124.
