لەشكر حەمە ساڵح
ڤایرۆسی كۆرۆنا چەند جۆر و نەوەیەكی هەیە و ساڵانێكی زۆرە دۆزراوەتەوە، بەڵام ئەمجۆرەی كە كێشەی گەورەی بۆ مرۆڤایەتيی دروستكرد؛ بۆئەوەی لەجۆرەكانی تر جيابكرێتەوە زياتر بە كۆڤید-19ناسرا. ئەم ڤایرۆسە تووشی مرۆڤ دەبێت و كاریگەریی جۆراوجۆری دەبێت كە رەنگە كاریگەرییەكانی لەسەر كەسێك لە كەسێكی تر جیاواز بێت. زۆربەی تووشبووان كاریگەریی ئەوتۆیان لەسەریان نابێت و رەنگە پێویست نەبێت سەردانی نەخۆشخانەش بكەن، بەڵام نزیكەی 5%ی تووشبوان گیانلەدەستدەدەن. ئەوەش لەكاتێكدایە، ئەو ڤایرۆسە توانای خۆگونجاندنی لەگەڵ ڤاكسینەكاندا هەیە، هەروەك چەندجۆر و نەوەیەكیشی وەك دەلتا، ئۆمیكرۆن و …تد پەیدابووە. لە كۆتایی 2019 و سەرەتای ساڵی 2020دا، پەتای جیهانیی كۆرۆنا (کۆڤید-19) لە شاری وهان لە وڵاتی چین بڵاوبۆوە و پاشان وردە وردە لەهەموو ناوچەكانی جیهاندا تەشەنەیسەند. لەو كاتەوە تائێستا ملیۆنان كەسی كوشتووە و ملیۆنانی تریشی دەردەدار كردووە و تا رادەیەكی زۆریش، شێوازی ژیانی مرۆڤی گۆڕیوە. ڤایرۆسی كۆرۆنا؛ هەر مرۆڤی وەكخۆی تووشی كێشە نەكردووە، بەڵكو كاریگەریی جۆراوجۆریشی لەسەر بوارە جیاوازەكان هەبووە. میدیا؛ یەكێكە لەو بوارانە كە كەناڵەكانی ناچاركردووە خۆیان لەگەڵیدا بگونجێنن، تەنانەت لە سەرەتادا میدیاكانی تووشی شپرزەیی كرد و هەندێكجاریش كەوتنە هەڵەی گەورەوە كە پێشتر هیچشتێك كاریگەریی لەو جۆرەی درووستنەكردبوو. میدیای کوردییش بەدەرنەبوو لەم حاڵەتە و زۆربەیجار بەبێ زانیاریی زانستیی و پزیشکیی و بەبێ رەچاوکردنی لایەنی دەروونی، زانیاریی شێوێنراو و ناڕاستی بڵاوکردەوە کە لەگەڵ پاڵنەرە ئایینییەکەدا پێکەوە دۆخێکیان درووستکرد کە هاووڵاتی کوردستانیی لە کاتی تووشبوونی بە ڤایرۆسەکەدا، خۆی دەشاردەوە و ئەوەندەی تر دۆخەکەی قورس و زەحمەت کرد. سەروەختی كۆرۆنا كە لە كۆتایی 2019ەوە تائێستا بەردەوامە، گۆڕانكاری ریشەیی بەسەر شێوازی ژیانی مرۆڤ و مرۆڤایەتیی و رێوشوێنە تەندروستییەكاندا هێنا، هەروەك گۆڕانكاریشی بەسەر میدیا و ژیانی خەڵكدا هێناوە، بەڵام خەریكە هەڵەكان راست دەكرێنەوە و خەڵك و میدیاش جۆرێك لە ئەزموون و شارەزایی كەڵەكە دەكەن.
میدیا لەنێوان لەدەستدان و درووستكردنەوەی متمانەدا
یەكێك لە كاریگەرییەكانی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا و كاریگەریی لەسەر میدیا، بڵاوكردنەوەی زانیاریی و هەواڵ بووە كە پاشان دەركەوتووە راست نەبووە؛ ئەوەش وردەوردە بۆتە هۆی لە دەستدانی متمانە بەكەناڵەكانی میدیا. بەشێوەیەکی گشتی، هۆكاری لەدەستدانی متمانە بۆ چەند خاڵێك دەگەڕێتەوە، لەوانە: یەكەم؛ ڤایرۆسی كۆرۆنا حاڵەتێكی تەندروستیی نوێ بوو، نەك میدیاكان و خەڵك، بەڵكو زانایان و پزیشكان و زانكۆ و سەنتەرە پسپۆڕییەكانیش زانیاریی تەواویان لەسەر نەبووە، یەكەمجار بوو لەمێژووی نوێدا مرۆڤایەتیی تووشی شڵەژانێكی لەوجۆرە ببێتەوە. دووەم؛ میدیاكان بەشێوەیەكی بابەتیی مامەڵەیان لەگەڵ كۆرۆنادا نەكرد، زۆربەیان شارەزاییان لەگەڵ هەواڵە تەندروستییەكان و بواری تەندروستیی بەشێوەیەكی گشتیی نەبوو و كەوتنە هەڵەی زەقەوە. سێیەم؛ تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان و ئەوەی پێیدەوترێت میدیای نوێ رۆڵی سەرەكیان لە بەلاڕێدابردنی میدیا و ئاڕاستەكردنی بۆ شوێنێك هەبوو كە نەدەبوو میدیا بكەوتایەتە ئەو هەڵەیەوە. زۆربەیجار میدیا هەواڵ و زانیاریی هەڵبەستراوی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی وەك زانیاریی پشتڕاستكراوە بڵاودەكردەوە. بەپێچەوانەوە؛ یەكێك لە ئەركە سەرەكییەكانی میدیا درووستكردنەوەی متمانەیە لەلایەن وەرگر و خەڵك بەشێوەیەكی گشتی. دوای تێپەڕاندنی شۆكی سەرەتای بڵاوبوونەوەی كۆرۆنا، میدیاكان هەندێك لە هەڵەكانیان راستكردەوەو دەرفەتی رەخساند پزیشك و پسپۆڕان و زانایان قسەبكەن، بەڵام هێشتا ئەو متمانەیە نەچۆتەوە جێگەی خۆی، لەوانەیە کاتێکی زۆرتر، وێستگەی جۆراوجۆری پێویست بێت بۆئەوەی هەڵەکانی سەروەختی کۆرۆنا کردی، بەتەواوەتی راستبکرێنەوە.
کۆرۆنا و سەرلێشێواويی میدیای کوردی
هاوشێوەی زۆر لەمیدیای وڵاتان و تەنانەت میدیا جیهانيی و نێودەوڵەتییەکان، میدیای کورديیش لەکاتی سەرهەڵدانی کۆرۆنا و بڵاوبوونەوەی لە کوردستاندا تووشی پەشۆکان و سەرلێشێواوی هات. جگەلە هەڵە پیشەییەکان، میدیای کورديی کەوتە ناو گێژاوی مامەڵەکردنی سیاسیيانە لەگەڵ ئەو پەتا جیهانییەدا. لەسەروبەندی بڵاوبوونەوەی کۆرۆنادا، میدیاکانی کوردستان بەسەر دوو ئاراستەدا دابەشبوون؛ ئاراستەیەک کە مەترسییەکانی ئەو ڤایرۆسەی رەچاو نەدەکرد و تەنانەت هەندێک میدیا (کە هی لایەنی سیاسيی بوون) گومانیان لە هەبوونی ڤایرۆسێکی لەوجۆرە هەبوو، چجای ئەوەی خەڵکیش بکوژێت. ئاراستەکەی تر بریتيی بوو لە گەورەکردنی مەترسییەکان، زیاتر لە قەبارەی خۆیان. بێگومان هەردوو ئاراستەکە پاساوی خۆیان هەبوو، بەڵام رۆژانی دواتر دەریخست هەردووکیان هەڵە بوون، نەک کۆمەڵگەیان بەرەو رووی مەترسيی برد، بەڵکو متمانەی خەڵکیشیان دۆڕاند. لایەنە سیاسییەکەی میدیاش ئەوە بوو کە ئەو کەناڵانەی میدیا لە ئۆفیسی سەرەکییان لە شارێکی وەک هەولێر-ە، لە روانگەیەکی سیاسییەوە تەماشای بڵاوبوونەوەی کۆرۆنایان کرد لە شارێکی وەک سلێمانی، هەمان حاڵەت بۆ بەشێک لە میدیاکانی سلێمانیش هەر راستە. دیارە ئەوەش بەر لەوەی پەیوەندیی بە جیاوازیی ئاستی تەندروستيی و خزمەتگوازیی ئەو بوارە هەبێت، پەیوەندیی بەو دۆخە سیاسییەوە هەیە کە ساڵانێکە لە هەرێمى كوردستاندا هەیە و هەموو کایەکانی ژیانی بەسەر دووبەش یان دوو ستوونی هەولێر و سلێمانیدا دابەشکردووە، وەک ئاماژەیەک بۆ پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتيی نیشتمانيی کوردستان.
کۆرۆنا و توێژینەوەی میدیایی
ماوەیەک دوای بڵاوبوونەوەی پەتای جیهانیی كۆرۆنا و دەركەوتنی كاریگەرییەكانی؛ چەندین توێژينەوەی میدیایی چاپ و بڵاوكرانەوە. پەیمانگەی توێژینەوەی سەر بە رۆیتەرز و زانكۆی ئۆكسفۆرد، راپۆرتێكیان لەوبارەیەوە بڵاوكردەوە كە باسی كۆرۆنا و میدیای كردووە و شەش وڵاتی وەك نموونە وەرگرتووە كە ئەوانیش بریتین لە ئەمریكا، بەریتانیا، ئەڵمانیا، ئیسپانیا، كۆریای باشوور و ئەرژەنتین. ئەو راپۆرتە، پشتبەست بە ئاماری مەیدانی، دەریخستووە كە بەهۆی ڤایرۆسی كۆرۆناوە خەڵك لە جاران زیاتر چاودێریی هەواڵ و زانیاریی میدیاكانیان كردووە و ئاشكراشی كردووە، لەو وڵاتانەدا بە رێژەی 5% بینەری كەناڵەكانی تەلەڤزیۆن زیادیكردووە. لە راپۆرتی پەیمانگەی رۆیتەرزدا هاتووە، بەهۆی بڵاوبوونەوەی زانیاریی هەڵە و تەنانەت هەندێكجار ترساندن یان چەواشەكردنی خەڵك لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان و بەشێك لە میدیاكان، خەڵك و وەرگر بەشێوەیەكی گشتیی گەڕاونەتەوە بۆ تەماشاكردنی كەناڵەكانی تەلەڤزیۆن. بەتایبەت كەناڵە رەسمیی یان خاوەن ناوبانگ و پیشەییەكان. لەهەرێمی كوردستانیش؛ دوو مامۆستای زانكۆی گەرمیان و مامۆستایەكی زانكۆی پۆلیتەكنیكی سلێمانی لە کۆتایی 2020دا توێژینەوەیەكیان لەبارەی رۆڵی فەیسبووك لە بڵاوكردنەوەی هۆشیاریی سەبارەت بە كۆرۆنادا بڵاوكردەوە. بەپێی ئەو توێژینەوەیە، فەیسبوكی كوردزمانان بە شێوەیەكی گشتیی و لەرێگەی خزمەتگوزارییە جیاوازەكانییەوە، توانیویەتی لە بڵاوكردنەوەی هۆشیاریی سەبارەت بە پەتای كۆرۆنا لەهەرێمی كوردستاندا رۆڵ بگێڕن. زۆرینەی بەرتوێژان پێیانوابووە خستنەڕووی زانیاریی لەسەر كۆرۆنا لە رێگەی فەیسبوكەوە كاریگەریی هەمەلایەنەی هەیە، لەوانە: زیادكردنی ترس بەرامبەر نەخۆشییەكە، ناهێڵم ئەندامانی خێزانەكەم بەر پۆشاك‌و پێڵاوی كاركردنم بكەون.. تاد. لە كۆتایی توێژینەوەكەشدا، توێژەران بە شێوەیەكی گشتیی و بۆئەوەی فەیسبوك باشتر بۆ هۆشیاریی هاووڵاتییان دەربارەی نەخۆشیی كۆرۆنا بەكاربهێنرێت، چەندین پێشنیازیان پێشكەشكردوە، لەوانە؛ ئەو بابەتانە بڵاوبكرێنەوە كە ترسی خەڵك دەڕەوێننەوە و ورە و بەرگرییان بەرزدەكەنەوە، لەگەڵ گرنگیيدان بە بڵاوكردنەوەی ئەنجامەكانی ئەو توێژینەوانەی لەسەر نەخۆشییەكە دەکرێن بۆ بەرچاوڕونیی خەڵك.
کۆرۆنا و گەشەی ميدياى خۆشبارى
لەناو ئەو پشێويی و شڵەژانەی لەسەرەتای بڵاوبوونەوەی كۆرۆنادا جیهانی گرتەوە، میدیاكان كەوتنە هەڵەی زەقەوە، بەڵام وردە وردە جۆرێك لە ئەزموون لەلای میدیاكان پەیدابوو، بۆ ئەوەش گوێیان لە پزیشكان و زانایان گرت، هەروەك گوێیان لە رای دەروونناسانیش گرت، ئەمەش سەرەتای رێگە درووستەكە بوو. لەسەروەختی كۆرۆنادا، بەشێك لەمیدیاكان، بە میدیا جیهانییەكانیشەوە زیانیان بەركەوت. بۆئەوەی ئەو بارە شێواوە راستبكرێتەوە، بەشێك لەمیدیاكان بەش و بەڕێوەبەرایەتيی و دیسکی تایبەت بە كۆرۆنا و بواری تەندروستیيان دامەزراندو رووماڵی هەواڵ و بەرنامەی رۆژانەیان لەوبارەیەوە پێشكەشكرد، هەروەك دەرفەتی گەورەشی بۆ دامەزراندن و گەشەكردنی میدیای تەندروستيی و زانستيی رەخساند. لەسەرەتای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنادا، بەتایبەت ئەو كاتەی زۆربەی وڵاتانی جیهان هاتووچۆی خەڵكیان قەدەغەكرد و كەرەنتینەی گشتیان راگەیاند، میدیاكان، بەمیدیا تەقلیدییەكانی وەك تەلەڤزیۆنيش؛ بوونە سەرچاوەی سەرەكيی هەواڵ و زانیاری، تەنانەت پێش تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانیش كەوتن. بەتایبەت لەو رووەی كە زانیاریی میدیا رەسمییەكان وردتربوون و بەشێكی زۆری خەڵك لەبنەڕەتەوە گومانیان لە بوونی ڤایرۆسەكە و مەترسییەكانی بۆ سەر تەندروستيی مرۆڤ هەبوو؛ بە دیدگای (تیۆری پلانگێڕی)یەوە تەماشای دۆخەكەیان دەكرد. هەرچەندە هێشتا مشتومڕی زانستيی لەسەر پێناسە و وەسفکردنی سۆشیال میدیا هەیە، بەڵام لەو رووەی كە میدیا تەقلیدییەكانیش بەشێكی زۆری بەرهەم و هەواڵ و زانیارییەكانیان هەر لە رێگەی سۆشیال میدیاوە پەخشدەكەن، توێژینەوەكەی رۆیتەرز و زانكۆی ئۆكسفۆرد ئەو بوارەشیان پشتگوێ نەخستووە. هاوكات لە سەرەتای كۆرۆنا و كەرەنتینەی گشتیيدا، میدیا جیهانییەكان و میدیا لۆكاڵییەكانی وڵاتان، بەشی زۆری پەخش و رووماڵەكانیان بۆ هەواڵ و زانیاريی لەبارەی كۆرۆنا تەرخانكرد. زۆربەی میدیاكان ئۆفیسەكانیان جێهێشت و بە ئۆنلاین كاریان كرد، بەڵام ئەوە دەرفەتێكی جددی بوو بۆ میدیاكانی تایبەت بە فلم و دراما و بەرنامە كۆمەڵایەتيی و هونەرییەكان كە زۆرجار پێیان دەوترێت میدیای كاتبەسەربردن يان خۆشباری (ترفيهى). كەواتە لەگەڵ بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنادا، بەتایبەتی لەچەند هەفتە و مانگی سەرەتادا، ئەو راستییە بەدەركەوت كە هەروەكچۆن كۆمەڵگەی مرۆڤایەتيی تووشی شڵەژان بوو، بواری میدیا و كەناڵەكانیشی تووشی گرفتی جۆراوجۆر هاتن. بەشێك لە هۆكاری ئەو حاڵەتە ئەوەبوو كە میدیاكان و مرۆڤایەتيی بە گشتی لە مێژووی نوێدا تووشی حاڵەتی هاوشێوە نەبوون، تەنانەت حكومەت و دەزگا تەندروستییەكانیش نەیاندەزانی چیبكەن و چۆن مامەڵە بكەن، بەڵام ئەوەی گرنگە ئەوەیە، میدیا دوای ماوەیەكی كەم لەپاشەكشە و لەدەستدانی متمانە، جارێكی تر خۆی گرتەوە و خۆی رێكخستەوە؛ رۆڵێكی گرنگی لە هۆشیاركردنەوەی خەڵك لەبارەی ئەو پەتا جیهانییە و كەمكردنەوەی قوربانییەكان، گەیاندنی رێنمایی و پەیامی پزیشكان و زانایان و رێكخراوی تەندروستيی جیهان و دەزگا تەندروستییەكان بە خەڵك و بڵاوكردنەوەی ئەزموون و چۆنێتی مامەڵەكردنی وڵاتان و ناوچە جیاجیاكانی جیهان لەگەڵ ئەو ڤایرۆس و پەتایەدا گێڕا.
سەرچاوە:
- پێناسەی رەسمیی رێكخراوی تەندروستی جیهانی:
https://www.who.int/ar/health-topics/coronavirus#tab=tab_3
- د.طارق عبود/ دور وسائل الإعلام وشبكات التواصل الاجتماعي فی جائحة كورونا/ المعهد المصري للدراسات/ یونیو 2021/
- پوختەیەك لە راپۆرتی پەیمانگەی هاوبەشی ئاژانسی رۆیتەرز و زانكۆی ئۆكسفۆرد لە وێبسایتی پەیمانگەی (الجزیرة) بۆ راگەیاندن:
https://institute.aljazeera.net/ar/ajr/article/1114
- محمد موسی / الإعلام الإوروبي الرابح الأكبر من أزمة كورونا/ شبكة الجزیرة
https://www.aljazeera.net/10/4/2020
- ئەنجامەكانی توێژینەوەیەكی میدیایی لەبارەی كۆرۆنا بڵاوكرایەوە، ماڵپەری چمك،
https://chmk.org/ku/corona-virus-and-kurdish-social-media/
