بەهای هەواڵ لە رۆژنامەگەریی هاووڵاتی-دا*

• بەناز كوێستانی

 ڕۆژنامەنووسان‌ و دەزگا و ئاژانسەكانی هەواڵ چۆن بڕیار دەدەن كەهەواڵ چییەو كام هەواڵ بۆ بڵاوكردنەوە دەشێت، توێژینەوە لەسەر ئەم پرسیارە بەچەندین شێواز كراوە، زۆربەی وەڵامەكەی بە لانەدانە لە بەهای هەواڵەكان. هەواڵ بەگشتی؛ یەكێكە لەژانرە هەرە گرنگەكان ‌و ڕۆڵی لەكاری ڕۆژنامەنووسیيدا هەیە، لەگەڵ فراوانبوونی پانتایی زانیارییەكان ‌و نزیكبونەوەی مرۆڤەكان ‌و تایبەتمەندێتيی لەبوارە جیاوازەكاندا، جەماوەریيش زیاتر تامەزرۆی بیستن و بەدواداچوونی هەواڵ دەبێت. ئەویش بەهۆی ئەو پێشكەوتنە بەرچاوەی كە جیهانگیریى و شۆڕشی تەكنۆلۆجیا هێناوێتیە ئاراوە كە ڕۆژانە زۆرترین رێژەی هەواڵ لەئامرازە جیاوازەكانی ڕاگەیاندندا بەرهەمبهێنرێت و لەهەمانكاتیشدا خودی ژانری هەواڵ بتوانێت كێبەركێ‌ بكات. دەركەوتنی چەمكی رۆژنامەگەریی هاووڵاتی (Citizen Journalism) لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا وەك دیاردەیەكی نوێ لەكۆمەڵگەدا پێویستە گرنگی پێبدرێت و تیشك بخرێتە سەر ڕووداوەكانی ناو كۆمەڵگە ‌و ئەو ڕۆڵەی كە ڕۆژنامەنووسی هاووڵاتیی دەیگێڕێت لەپەیوەندیيكردن بە ڕووداوەكانی خۆپیشاندان ‌و ناڕەزایەتییەكان لەڕێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە. لەماوەی ساڵانی ڕابردوودا ڕۆژنامەگەریی هاووڵاتی؛ رۆڵی لەپێكهێنانی ڕایگشتيی هەبووە و توانیویەتی فشار بخاتە سەر دەوڵەت بۆ گۆڕینی زۆرێك لەسیاسەت ‌و بڕیارەكانی. لەم ماوەیەی دواییدا؛ بەهۆی شۆرِشی تەكنۆلۆژیا ‌و زۆربوونی هۆیەكانی پەیوەندیيكردن، بەتایبەتیش تۆرِە كۆمەڵایەتییەكانی وەك: فەیسبوك، تویتەر، وەتسئاپ، یوتوب و…تد، ڕووداوە سیاسییەكان لەناوچەكەدا بەشداریان لەبوژاندنەوەی ڕۆڵی ڕۆژنامەگەریی هاووڵاتيی و میدیای نوێ، تۆرِە كۆمەڵایەتییەكان و مۆبایل، بلۆگ و …تد كردووە و رۆڵێكی گرنگیان لە گواستنەوە و بیناكردنی ڕووداو و چیرۆكی ڕۆژنامەوانيیدا هەبووە. ئێستا میدیا تەقلیدییەكان پشت بەمیدیای نوێ دەبەستن، چونكە چیتر ناتوانێت پێشبڕكێ لەگەڵ بڕێكی زۆر زانیاريی بەردەست لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا بكات.

ڕۆژنامەگەریی هاووڵاتی؛ كێشەی پیشەیی ‌و یاسایی درووستدەكات. چۆن دەكرێت ڕووداوەكە بەشێوەیەكی بابەتیانە رووماڵ بكرێت، لەغیابی ڕۆژنامەنووسی پرۆفیشناڵدا ‌و پشتبەستن بە ڕۆژنامەگەری  هاووڵاتی. نابێت چالاكی ڕۆژنامەوانيی سنووردار بكرێت، بەڵكو پێویستە هاووڵاتیان بەشداريی ڕووماڵ ‌و بڵاوكردنەوەی زانیارییەكان بكەن. شارەزایان پێیانوایە ئەوە میدیا تەقلیدییەكانن بۆشاییان لەنێوان  هاووڵاتیان و حكومەت و هاووڵاتیان‌و دەزگاكانی ڕاگەیاندندا دروستكردبووە، بەڵام لەگەڵ دەركەوتنی چەمكی رۆژنامەگەریی هاووڵاتی-دا وەك بزووتنەوەیەكی چاكسازيی میدیایی هات ‌و بەها و نرخی پەیوەندی، هەواڵ، زانیاريی ‌و رووماڵی گەرِاندەوە دەستی هاووڵاتیان. ئەویش بەهۆی بەكارهێنانی ئاسان‌ و خێرایی ‌و كەميی تێچوون، بووە گۆڕەپانێك بۆ گفتوگۆكردن لەسەر ئەو بابەتانەی كە بۆ خەڵك گرنگن ‌و بۆچوونەكانیان بۆ باشتركردنی ژیانی كۆمەڵایەتيی و سیاسيی وەرئەگیرێت.

بەشی یەكەم: میتۆدی توێژینەوە

1-1: كێشەی توێژینەوە

تازەیی چەمكی رۆژنامەگەریی هاووڵاتی (Citizen Journalism) لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، وەك دیاردەیەكی نوێ لە كۆمەڵگەدا پێویستە گرنگی پێبدرێت، تیشك بخرێتە سەر ئەو ڕۆڵەی كە ڕۆژنامەنووسی هاووڵاتیی لە پەیوەندیيكردن بە ڕووداوەكان دەیگێڕێت لە ڕێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە. هەواڵ؛ وەك رەگەزی سەرەكيی گەیاندنی زانیارییەكان هەمیشە لەپێشینەی هەموو ژانرەكانی تری رۆژنامەنووسيیدا بووە و رۆڵ ‌و كاریگەريی بەرچاوی لەهەموو جۆرە راگەیاندنەكاندا بەتەقلیديی ‌و میدیای نوێشەوە هەبووە. مێژوویەكی دوورنییە كە مارشاڵ مەكلوهان وتی: زەوی ئەبێت بە گوندێكی بچووك، هەندێك بە خەیاڵ لێكیاندایەوە، بەڵام واقیعی ئێستا پێشبینی مارشاڵ مەكلوهان-ی پشتڕاستكردەوە كە پێشكەوتنی گەورە لەسەر ئاستی تەكنەلۆژیی ‌و پەیوەنديی بەگشتيی ‌و ئینتەرنێت بەتایبەتيی دوای سەرهەڵدانی Web0.2و نەوەكانی تری ئینتەرنێت تا 5G. بەكارهێنەرانی بەتوانا كردووە بۆ بەشداریيكردن لەبەرهەمهێنانی پەیوەنديی جۆراوجۆر و  كڕین‌ و فێربوون ‌و دابینكردنی پێویستەكان. دەركەوتنی ڕۆژنامەگەریی هاووڵاتی؛ یەكێكە لە بەرهەمە گرنگە تازەكان ‌و توێژینەوەی كەمی لەبارەوە كراوە، بۆیە لەم توێژینەوەیەدا پرسیار لەم پەیوەندییە نوێیە دەكەین:

1. ئایا مەبەست لە رۆژنامەگەریی هاووڵاتی چییە و گرنگترین تایبەتمەندیيەكانی چیین؟
2. ئايا هۆكاری گەشەكردنی چییە و چۆن گرنگی بەهەواڵ ‌و بەهای هەواڵ دەدات؟
3. ئایا دەكرێت بەئامرازێكی تەواوكاريی میدیا دابنرێت یان ركابەرە؟

1-2      ئامانجی توێژینەوە

توێژەر، هەوڵیداوە، لەچوارچێوەی پێوەرە زانستییەكاندا چەند ئامانجێك لەبارەی بابەتی توێژینەوەكەوە بخاتەڕوو، بەم شێوەیە:

1. دیاركردنی گرنگترین ئەو بەها هەواڵیانەی كە هاووڵاتی رۆژنامەنووس پشتی پێبەستوون لەكاتی رووماڵكردنی هەواڵ و روداوەكاندا.
2. زانینی شێوازی پلەبەندی بەها هەواڵییەكان لەكاتی رووماڵدا.
3. دەستنیشانكردنی ئەو سەرچاوانەی هەواڵ كە هاووڵاتی رۆژنامەنووس پشتیان پێدەبەست.
4. باسكردنی ڕۆژنامەگەریی هاووڵاتی لە ڕووی پاڵنەرەكانی بۆ گەڕان‌ و چڕبوونەوە لە رووماڵی هەواڵەكان ‌و گرنگی متمانەیان بەناوەڕۆكەكەی وەك سەرچاوەی زانیاری.
5. چاودێریيكردنی ناوەڕۆك و بەهاكان كە لەلایەن رۆژنامەگەریی هاووڵاتی-یەوە پەیڕەو دەكرێت.

1-3      گرنگی توێژینەوە

زاراوەی رۆژنامەگەریی هاوڵاتی؛ بووە بەشێك لەڕاگەیاندن‌ و پەیوەنديی ‌و لە ئاستی مێژووییدا تازەیە و لە دەركەوتندایە كە  لەلایەن هەندێكەوە وەك میدیای هاووڵاتی، میدیای بەدیل یان جەماوەری، بەشدار، میدیای ڤیدیۆ كلیپ، كارلێكەر باسدەكرێت، بۆیە ئێمە ڕووبەڕووی تەقینەوەی زاراوەیەك دەبینەوە  كە زەحمەتە بتوانین ئەدەبیاتەكەی دیاريیبكەین، بەڵام لەبەرامبەر ئەم تێكەڵبوونە لەزاراوەكان بەیەكدەنگ تێبینی لەسەر بەكارهێنانی دەستەواژەی ڕۆژنامەگەریی هاووڵاتی؛ دەكەین، كە ئەو چەمكە زۆرترین پشتیوانی لێدەكرێت.

1-4      میتۆدی توێژینەوە

بۆ وەڵامدانەوەی هەموو ئەو پرسیارانەی لە ئامانجی توێژینەوەكەدا بەدیدەكرێت، توێژەر میتۆدی وەسفيی و ڕێگای شیكاری ناوەڕۆك (Content Analysis)ى بۆ شرۆڤەكردنی ناوەڕۆكی ئەو بابەت ‌و سەرچاوانە بەكارهێناوە كە لەسەر هەواڵ‌ و بەهای هەواڵ لای ڕۆژنامەگەریی هاووڵاتی باسكراون. هەڵبژاردنی جۆری ئەم میتۆدەش بۆ ئەوەیە كە شیكاری ناوەڕۆك شێوازێكە لەشێوازەكانی توێژینەوەی زانستيی لە بواری ڕاگەیاندندا.

1-5      سنوری توێژینەوە

+سنوری شوێن: سنوری توێژینەوەكە شاری سلێمانی، زانكۆی پۆلیتەكنیكی سلێمانی.

+سنوری كات: توێژینەوەكە لە 20/4/2021 دەستیپێكردوە و لە 10 / 6/2021 كۆتایی پێهاتووە.

+سنوری بابەت: بەهای هەواڵ لەڕۆژنامەگەریی هاوڵاتی-دا.

ڕۆژنامەنووسانی تەقلیدی؛ جیهانی نوێ وەك ڕەنگدانەوەی جیهانی ئاسایی دەبینن، چونكە ئازاديی ڕەها بۆ ڕادەربڕین ‌و بڵاوكردنەوە بەبێ سنوور دابین دەكات.

1-6      توێژینەوەكانی پێشوو

1. توێژینەوەی خوێندكاران (بنایلی سمیحە، بوزیدی ربیعە، هجولی عمار) بەناونیشانی (اراء الاعلامیین لولایة المسیلة، نحو صحافە المواطن جزائیر، 2020)، ئەم توێژینەوەیە كە دوو بەش لەخۆدەگرێت، لەبەشی یەكەمی باس لەمیدیای نوێ‌ و ئامرازەكانی ‌و زۆربوونی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان ‌و بلۆكی ئەلیكترۆنيی ‌و كاریگەریان لەسەر ژیان دەكات. لەبەندی دووەمدا باسی سەرهەڵدانی ڕۆژنامەگەريی هاووڵاتی و چەمكەكەی ‌و زاراوەی هاوشێوە دەكات كە لێكۆڵەرەوەكان جیاوازییان لەگەڵ بنەما و شێوەكانیان‌ و بەكارهێنانیان هەبوو. هەروەها میتۆدی روپێوی‌ و وەسفی شیكاریی بەكارهاتووە، لەگەڵ فۆرمی راپرسيی بۆ وەرگرتنی زانیاریيەكان ‌و رای كەسە راگەیاندكارەكانی وەرگرتووە و شیيكردنەوەی بۆكراوە. لەسەر رۆژنامەگەریی هاوڵاتی لە هەرێمی المسیلە لەوڵاتی جەزائیر، توێژەر گەیشتۆتە ئەو ئەنجامانەى كە: تۆرە كۆمەڵایەتییەكان لەجیهانی نوێدا نوێنەرایەتی سیستمێكی پەیوەنديی دەكات؛لەسەر بنەمای میدیای ئابووريی ‌و ناوەڕۆك ‌و مۆدێلی نوێ كە ئینتەرنێت نوێنەرایەتی سیستمی چوارەم و رۆژنامەگەريی نووسراو، تەلەڤزیۆن و ڕادیۆ دەكات. جیهانیيبوون كەلەلایەن میدیای جیهانيی نوێوە بەرهەمدەهێنرێت؛بەشداريی لە پێكهێنانی تەكنەلۆژیای زانیاريی و هەموو ئەو شتانەدا دەكات كە جیهانی نوێ پەخشیدەكات و پەیجی تایبەتی خۆیان لەتۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا هەیە. هەروەها ڕۆژنامەنووسانی تەقلیدی؛ جیهانی نوێ وەك ڕەنگدانەوەی جیهانی ئاسایی دەبینن، چونكە ئازاديی ڕەها بۆ ڕادەربڕین ‌و بڵاوكردنەوە بەبێ سنوور دابین دەكات.

2. توێژینەوەی (محمود یوسف أحمد اللوح)، بەناونیشانی: (اعتماد الصحفیین الفلسطینیین علی صحافة المواطن كمصدر للمعلومات و انعكاسها علی أدائهم المهني فلسطین 2018)، توێژەر رێگای چاوپێكەوتن‌ و (صحیفة إلاستقصا‌ء)‌ و فۆرمی راپرسيی بەكارهێناوە بۆ ئەو راگەیاندكارانەی سەر بەسەندیكای رۆژنامەنووسانن كە ژمارەیان 375 رۆژنامەنووس بووە، هەروەها بەرێگای رووپێوی‌ و وەسفی شیكاريى بەكارهێناوە بۆ شیكردنەوەو گفتوگۆی زانیاريی ‌و داتاكانی بەدەستهێناوە. توێژەریش تەنیا ڕاپرسییەكی ڕۆژنامەیی بەسەر سامپڵێكی سادەی هەڕەمەكیيدا دابەشكرد، لەكۆمەڵگەی لێكۆڵینەوەوە لە پارێزگاكانی كەرتی غەزە كە بەشێكن لەكۆی گشتی ژمارەی ئەندامانی نموونە كە دیاریيكراوە. كێشە ‌و ئامانجی توێژینەوەكەی ئەوە بوو كەئایا رۆژنامەنووسان ‌و كەناڵەكانی راگەیاندن، پشت بە رۆژنامەنووسی هاووڵاتی ئەبەستن وەك سەرچاوەیەك بۆ بەدەسهێنانی زانیاريی ‌و هەواڵ‌ و سەرچاوە. لەئەنجامدا بەگشتيی گەیشتە ئەوەى كە: ڕێكخستنی سەرچاوەكانی رۆژنامەوانی فەلەستینيی بەبێ هاووڵاتی رۆژنامەنووس كە پشتی پێدەبەستێت سەرچاوە بۆ زانیاريی یەكەمیان ئاژانسەكانی هەواڵە بەرێژەی 3,83٪. لە پلەی دووەمدا ئیستگەكانی هەواڵ پەخشكردنەكان بە 5.23.٪ هاتووە. ئاستی پشبەستن بەرۆژنامەنوسی فەلەستینی لەسەر رۆژنامەگەری هاووڵاتی وەك سەرچاوەی زانیاريی زۆرە بەرزە بەرێژەی 31.3%، وەهەروەها لەپلەی دووەمیشدا بەرێژەی 3.43٪ بەبەرزی هاتوە. گرنگترین جۆرەكانی رۆژنامەگەریی هاووڵاتی كە رۆژنامەوانی فەلەستینيی پشتی پێدەبەستێت بەسەرچاوەی زانیاريی تۆرە كۆمەڵایەتییەكانی وەك: بەپلەی یەكەم فەیسبووك، دووەم تویتر، سێیەم پێگەكانی پەخشی راستەوخۆی ڤیدیۆ و وێنە و دەنگە.

3. توێژینەوەی (حاتم سلیم علاونە) بەناونیشانی: (صحافە المواطن كمصدر للمعلومات من وجهە نظر الصحفیین اڵاردنیین، 2017) كە ئامانجی ناساندنی ڕۆڵی ڕۆژنامەوانی هاووڵاتی-ە؛ وەك سەرچاوەی زانیاريی لە ڕوانگەی ڕۆژنامەنووسانی ئوردن و زانینی هۆكارەكانی سەرهەڵدانی ڕۆژنامەگەریی هاووڵاتی ‌و بەرچاوترین ستانداردە پیشەیییەكان‌و یاسادانان ‌و ئیتیكی بەكارهاتوو تێیدا، لەسەر بنەمای فۆرِمی ڕاپرسيی و لەسەر نموونەی 200 ڕۆژنامەنووسی ئوردنيی كە لە رۆژنامە ڕۆژانەكانی ئوردندا (الرأی والغد والانباط والدیار والسبیل الاردنیة)دا كاردەكەن. ئاژانسی هەواڵی ئوردن (پترا) وەك ئەندامانی سەندیكای ڕۆژنامەنووسانی ئوردن تۆماریان كرد كە بە بەكارهێنانی راپرسيى وەك ئامرازێكی لێكۆڵینەوەكە ئەوەی بۆ دەركەوت كە: لەڕوانگەی ڕۆژنامەنووسانی ئوردنەوە؛ هۆكاری گۆڕانە سیاسییەكان لەناوچە عەرەبیدا بەهۆی سەرهەڵدانی ڕۆژنامەگەریی هاووڵاتی بووە بەرێژەی 20,7٪ و “بەشداری لەچارەسەركردنی كێشەكانی كۆمەڵگا” بەرێژەی 19,4٪ لەئەندامانی نموونە توێژینەوەكە كەكاری ڕۆژنامەنوسی هاووڵاتی كاریگەريی لەسەر سروشتی كاری ڕۆژنامەنوسێكی پرۆفیشناڵ لەمیدیاكاندا كردووە. دەركەوت كە 60٪ (لەكاتێكدا ئەوانەی وابیردەكەنەوە ئەندامانی نمونەی توێژینەوەكە هەستیان بەوە كرد كەپێویستە میدیا ڕۆژنامەنوسی هاووڵاتی لەخۆبگرێ (هەندێكجار18 ٪) یان یەكێك لەئەندامانی نموونەی توێژینەوەكە ئەوەیە كە پێویستە سەرەتا میدیا پێداچوونەوە و دەستكاريی رێنمایيەكان بكات. بەپێی داتاكانی لێكۆڵینەوەكە 45٪ی بەشداربووانی ڕاپرسیيەكە بۆیان دەركەوتووە كە دواجار لەلایەن ڕۆژنامەنوسی هاووڵاتی-یەوە هەواڵەكە نێردرا وەو دواتر بلَاوكراوەتەوە، لەكاتێكدا ئەوانەی پەیڕەوی دەكەن كەم و دەگمەنن و ڕێژەی 30 ٪یان بۆ هەژمار دەكەن. هاوكات جارجارەش ڕۆژنامەوانی هاووڵاتی دەخوێننەوە و پەیڕەوی دەكەن.

4. توێژینەوەی (مریم محمد محمد صالح العجمي) بەناونیشانی: (فاعلیة المواطن الصحفي كمصدر معلوماتی لمتغطیات الصحفیة، 2015)، توێژینەوەیەكە لەسەر چۆنیەتی مامەڵەی كوێرانە لەگەڵ رۆژنامەنووسی هاوڵاتی دەكرێت، وەك سەرچاوەی گشتيی ‌و ئاشكراكردنی توانا ڕۆژنامەوانییەكان‌ و ڕادەی بەردەستبوونی تەكنەلۆژیای پەیوەنديی مۆدێرن بۆ بەدەستهێنانی ڕووماڵی جیهانيی جیاواز و بێهاوتا. توێژەرە میتۆدی (دراسة الحالة و المنهج الاستقصائي التحمیمي عمي) لەگەڵ 65سەمپڵدا بەكارهێناوە: 1.83% پێیانوایە رۆژنامەوانی هاووڵاتی چەندین سوودی بەدەستهێناوە لەبەرێوەبردنی میكانیزمی پەیوەندییەكان لەناردن‌ و وەرگرتنی كەرەستە و بەدەستهێنانی وێنەی جیاواز و ڕوون ‌و ئاشكرادا.

هەروەها پێدانی زانیاريی لەسەر ڕووداوەكان و بەدواچوون بۆ پێشكەوتنەكان. هەروەك 5,81٪ی توێژەرەوەكان كە سەرچاوەكانی ڕۆژنامەی هاووڵاتی زیاتر دڵنیا و ڕاستگۆيی ‌و ڕاستەوخۆ و ئاشكرا بە ڕووداوو گشتیەكان؛ كوێرن.

5. توێژینەوەی (یاسین ا‌دم بساطی مصري) بەناونیشانی: (صحافە المواطن ومدی قدرتیا فی التغییر فی المجتمعات العربیة، جزائر، 2015) ئەم لێكۆڵینەوەیە بەزانیاريی لەسەر بابەت‌ و هەواڵ‌ و ماددەكان پشتیوانی لێكراوە و لەدنیای ڕۆژنامەگەریی هاووڵاتی-يدا جموجۆڵێكی قووڵی بۆ گۆڕانی كۆمەڵایەتيی لەجیهانی عەرەبیدا بڵاوكراوەتەوە. توێژەرەكە پێداچوونەوەی بەمۆدێلەكانی ڕۆژنامەگەری هاووڵاتی ‌و ( موقع عمان نت ونادی مستمعی رادیو البمد وموقع حقوق دوت كوم، وموقع شبكە رصد،الفیس بوك). لەكۆتایيدا توێژەر ئاماژەی بە رۆڵی هاوڵاتی رۆژنامەنووس لەگەیاندنی زانیارییەكان ‌و كاریگەرێتيی لەداهاتوودا داو ە؛ رۆڵی بەرچاوی لەگۆرانكارییە كۆمەڵایەتيی ‌و سیاسيی ‌و رۆشنبیريی ناوچەكەدا دەبێت.

1-7 شیكاری توێژینەوەكانی پێشوو

ئەنجامی تێبینيی ‌و شیيكردنەوە لەسەر توێژینەوەكانی پێشوو:

1. هەواڵ؛ یەكەم ئەركی ڕۆژنامەنووسییە و كەرەستەیەكی بنەڕەتيی ڕۆژنامەیە و كاریگەریی بەسەر هەڵوێستی سیاسی، كۆمەڵایەتيی ‌و ڕۆشنبیريی خەڵكەوە هەیە.
2. رۆژنامەوانی هاوڵاتی؛ چەندین سوودی لەبەرێوەبردنی میكانیزمی پەیوەندییەكانى ناردن‌ و وەرگرتنی كەرەستە و بەدەستهێنانی وێنەی جیاواز و ڕوون‌ و ئاشكرا و پێدانی زانیاريی لەسەر ڕووداوەكان ‌و بەدواچوون بۆ پێشكەوتنەكاندا هەيە.
3. توێژەر ئاماژەی بەدڵنیایی داوە بەرۆڵی هاوڵاتی رۆژنامەنووس لەداهاتوودا لە گەیاندنی زانیارییەكان ‌و كاریگەرێتيی و رۆڵی بەرچاوی لەگۆرانكارییە كۆمەڵایەتی، سیاسيی ‌و رۆشنبیريی ناوچەكەدا دەبێت.
4. تۆرە كۆمەڵایەتییەكان لەجیهانی نوێدا نوێنەرایەتيی سیستمێكی پەیوەنديی دەكەن، لەسەر بنەمای میدیای ئابووريی ‌و ناوەڕۆك ‌و مۆدێلی نوێ كە ئینتەرنێت نوێنەرایەتيی سیستمی چوارەم دەكات؛ رۆژنامەگەری نووسراوە، تەلەڤزیۆن و ڕادیۆ.
5. سەرچاوەكانی هاووڵاتی رۆژنامەنووس وەك سەرچاوە بۆ زانیاريی كە پشتی پێدەبەستێت؛ یەكەمیان ئاژانسەكانی هەواڵە و دووەميان ئیستگەكانی هەواڵ پەخشكردنە.

1-8  پێناسە و چەمك و زاراوەكان

ئەو چەمك‌و زاراوانەی ڕۆڵیان هەیە، لەپێكهێنانی گریمانەو تیۆرەكاندا؛ پەیوەنديی ڕاستەوخۆیان بەبابەتی توێژینەوەكەوە هەیە:

بەها؛ بریتیيە لەشتگەلێكی مەعنوی، بیرۆكە، ئامانج‌و بنەماكان كەخەڵك بڕیاری لەسەر ئەدەن: پەسەندە یان گرنگە یان خاوەنی كێش‌ و قورسایی خۆیەتی، ئەوان حەزیان لێیەتی‌ و بەرز ئەینرخێنن‌ و باوەڕیان پێیەتی. ئەوەش لایەنی بیروباوەرە كە پێكدێت لەسایەی هزر و هەڵچوون لەجیهانی مرۆڤایەتيی ‌و كۆمەڵایەتيی ‌و ماديیدا كە دەوری تاكی داوە و لێرەدا بەهای كۆمەڵایەتی، ئایینی، ئابووری، جوانيی ‌و ڕامیاريی و هەندێك شتی تر هەیە كە ئەویش ئامادەكاریيەكە پاڵ بەهەڵسوكەوتەوە دەنێت و ئاڕاستەی دەكات.

هەواڵ؛ بریتییە لە بڵاوكردنەوەی ئەو رووداو و زانیاریانەی كە خەڵك دەیەوێت بیزانێت و پیشتر نەیزانیوە. لەنێویشیاندا ئەو هەواڵانەی زیاتر سەرنجراكێشن كە  مەرج نییە هەر رووداوێك ببێتە هەواڵ، بەڵكو بایەخیان بۆ ژیانی خەڵك هەبێت؛ لەوانەیە ئەو هەواڵانە ناوچەیی هەرێمایەتیی یان نەتەوەیی یان نێودەوڵەتی بن یان ئەوەتا پەیوەندیی بە بوارێكی تایبەتی وەك ئەدەب، هونەر، سیاسی، فكری…تد هەبێت.

بەهاكانی هەواڵ؛ بریتین لەكۆمەڵە پێوەرێك كە رۆژنامەنووسان لە هەڵبژاردنی هەواڵدا پشتی پێدەبەستن. ئەو پێوەرانەش بۆ تەنها رۆژنامەنووسێك نییە، بەڵكو لای هەر نەتەوەیەك كۆمەڵێك بەهای ناسراون. هەر كۆمەڵەیەكیش چەند بیر‌وباوەڕ و ئایدیا ‌و ئاكارێكی تایبەت بەخۆی هەیە كە پێیاندەوترێت؛ بەهاكان. بەهای هەواڵەكانیش بەپێوەری گرنگ لەقەڵەم دەدرێن، چونكە لەسەر بناغەی گۆڕینی رووداو بۆ هەواڵی رۆژنامەنووسيی بەئەنجامدەگات. هەروەها ئەو پێوەرانەیە ئەگەر هەمووی یان هەندێكی هەبێت لەرووداوێكدا كە بێتە هۆی  ئاگاداركردنەوە لێی. ئەو پێوەرانەش بریتیين لە: دووبارەبوونەوە، بەرجەستەیی، ڕوونی، نیشانەداری ‌و ئاشنایی ‌و ڕاهاتن، هاوشانبوون، گونجان ‌و لەناكاوی، بەردەوامی، داڕێژراویی، بەڵام جون بیتز باوەڕی وایە كە بەهای هەواڵ زاراوەیەكی ڕێژەییە و ئەویش ئاماژەیەكە بۆ بەها و گرنگيی ڕووداو یان ئەوكاریگەریيە گریمانە بۆ كراوەی ڕووداوێك بەرامبەر بەرووداوەكانی تر. كەواتە رۆژنامەگەریی هاووڵاتی؛ ئەو ڕۆژنامەگەرییە كە هاوولاتی ئاسایی لەشوێنی رووداودا وەك ڕۆژنامەنووسێك ڕەفتار دەكات، وێنە یان ڤیدیۆ تۆمار دەكات ‌و هەواڵ دەنووسێت ‌و لە یەكێك لە واڵەكان جا تایبەتی بێت یان گشتيی بڵاوی دەكاتەوە و هەموو ئەو كەرەستە تەكنەلۆژییانەيشی لەبەردەستدایە بۆ پێشكەشكردنی ئەو هەواڵەی دەینێرن. كەواتە كردەی گەیاندنی ئێستا لە (هەموانەوە بۆ هەموانە) و بەهۆی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا و فەراهەمكردنی ئامێرە زیرەكەكانەوە، هەموان لەناردن ‌و درووستكردنی هەواڵ‌ و زانیاريیدا بەشدارن.

بەشی دووەم

باسی یەكەم: چەمك‌ و پێناسە و بەها و گرنگيی هەواڵ

2-1 چەمك‌ و پێناسەی  هەواڵ

هەواڵ؛یەكێكە لە رەگەزە سەرەكیيەكانی ژانری رۆژنامەنووسيی ‌و بەبێ بوونی هەواڵ رۆژنامە ئەوتاموچێژەی نەئەبوو كە خوێنەر بۆ لای خۆی كەمەندكیش بكات. وشەی هەواڵ چەند واتايەكی جیاجیای هەیە؛ لەزمانە ئەوروپیيەكاندا وشەی زانيارى (Information) بەكاردەهێنن ‌و بەزۆر ماناش دەخوێنرێتەوە. بەواتای ياسايى ‌و ئاگایی دادوەريی ‌و تاوان بەكاردێت، هەوەها بە واتای ئاسایش ‌و زانیاريی و ‌لە دیالۆگە گشتیيەكانيشدا بەواتای هەواڵ بەكاردەهێنرێت (علی، 2018،صفحە 22). هەر لەكۆنەوە پسپۆڕ و شارەزایانی بواری ڕۆژنامەنووسیی هەوڵیانداوە پێناسەی ئەم ژانرە بكەن. پێناسەكردنی هەواڵ كارێكی ئاسان نییە؛ كۆنترین پێناسە كە بۆ هەواڵ كرابێت ئەو پێناسەیەیە كە لۆرد نۆرپ كلیف* لەساڵی 1865دا بڵاوی كردۆتەوەو دەڵێت‌: “هەواڵ ووروژاندن‌و دووركەوتنەوەیە لەشتی باو.” (Braun، 2009، صفحە 4).  كارل وارت پێیوایە: هەواڵ پێویستە هەستی زۆرترین خەڵك بوروژێنێت (هیبە، 2000،صفحە 95). هەروەك چیلتۆن بۆش؛ مامۆستای زانكۆی ستانفۆرد دەڵێت‌: هەواڵ؛ بریتییە لە ڕاپۆرتێك دەربارەی ڕووداوێك كە خوێنەر دەتوانێ‌ تێیبگات (ابراهیم، 2000،صفحە 95). پێناسەیەكی دیكە دەربارەی هەواڵی رۆژنامەنووسيی دەڵێت: ڕووداوگەلی نوێیە كە بایەخیان هەبێ‌ بۆ ژیانی خەڵك و لە ڕۆژنامەی ڕۆژانەدا بڵاوبكرێتەوە، لەوانەیە هەواڵ ناوچەیی یان هەرێمایەتيی یان نەتەوەیی یان نێودەوڵەتيی بێت یان ئەوەتا پەیوەندیی بەبوارێكی تایبەتی وەك ئەدەب، هونەر، سیاسی، فكری…هتد هەبێت (حبیب،2005،صفحە 108). فێرناندترو؛ مامۆستا و سەرۆكى ئەنستیتۆی چاپەمەنییەكانی زانكۆی پاریس لەكتێبەكەیيدا بەناوی هەواڵ؛ دەنووسێت: هەواڵ؛ بریتییە لەبڵاوكردنەوەیەكی رێك‌وپێكی رەوتی رووداوەكان‌ و رەوتی بۆچوون ‌و ئەندێشەو بیر‌ورا گشتیەكان (كەریمی، 2006، صفحە 8). هاوكات لیژنەی نێودەوڵەتيی بۆ لێكۆڵینەوەی كێشەكانی میدیا ناسراو؛ بەلیژنەی ماكبیداید- كدانانی پێناسەیەك بۆ چییەتی هەواڵ لەنێو ئەو ئەركانەى پێی سپێردرابوو دەكات و  دەڵێت: ئەو هەواڵانەی بڵاودەكرێنەوە رەنگدانەوەی واقیع‌ و بەهاكانی ئەو كۆمەڵگەیەن كە تێیدا بڵاودەبنەوە. بەو مانایەی سیستمی سیاسی، كۆمەلَایەتيی ‌و كولتوريی رۆڵێكی گەورە لەبڕیارداندا لەسەر ئەو هەواڵانەی بڵاودەبنەوە و ئەوانەيش كە بڵاو نابنەوە دەبینێت (مكاوی، 2008،صفحە 8). لەڕووی ئابووریيشەوە هەواڵ بووە بەكاڵایەكی بازرگانيی كە چەندین ئاژانسی گەورەی تایبەت بۆ كۆكردنەوەو فرۆشتنی هەواڵ لەجیهاندا دامەزراون ‌و بەهەزاران كەس لەم پیشەیەدا كاردەكەن. سەبارەت بەوەی چیيدەبێت بەهەواڵ چەمكێكی گشتيی و تێگەیشتنێكی دیاریيكراو نییە. لەزۆر ئینسكلۆپیدیا و فەرهەنگەكاندا ‌و لەو پەڕتووكانەی سەبارەت بەكاری ڕۆژنامەنووسییەوە هەن، لێكدانەوەیەكی تایبەت ‌و بۆچوونێكی یەكگرتوو، تێڕوانینێكی كۆك نین، بەڵكو هەر یەك لەو لایەنانەی كەباسمانكردن بەشێوەیەك لەشێوەكان ئەو چەمكە شیيدەكەنەوە، چونكە ناوەرۆكی هەواڵ بەردەوام لەگۆڕاندایە و بەپێی سەردەم‌ و شوێن دەگۆڕێت، بەم پێیەش چەندین پێناسەی هەیە و هۆكارەكەيشی دەگەڕێتەوە بۆ: جیاوازيی قوتابخانە ڕۆژنامەنووسییەكان و جیاوازيی بەهاكانی هەواڵ  (دۆسكی، 2008، صفحە 68). بە وردبوونەوە لەو پێناسانەی سەرەوە هەواڵ؛ بریتییە لەبڵاوكردنەوەی ئەو  رووداو و زانیاریانەی كە خەڵك دەیەوێت بزانێت كە پیشتر نەیزانیوە؛ لەنێویشیاندا ئەو هەواڵانەی زیاتر سەرنجراكێشن.

2-2 رەگەزە سەرەكییەكانی هەواڵ

چەند گرنگە هەواڵ نوێ ‌و  نەبیستراو بێت، ئەوەندەش گرنگە رۆژنامەنووسيی هاوچەرخ بۆ وەڵامدانەوەی خوێنەران پێنج پرسیارەكە لەخۆبگرێت كە ناوهێنانی بە (W, So) بۆ رۆژنامەی (ئەنجلۆ)ی ئەمریكايی دەگەڕێتەوە كە دەڵیت: هەواڵی رۆژنامەنووسى؛ پێویستە وەڵامی پێنج پرسیار بداتەوە كەهەموویان بەپیتی (W) دەستپێدەكەن و ئەمانەن: بۆچی (Why)،‌ كەی(Where)،‌ چی(What)، كێ(Who) و كەی(When)ن (ئەلدروبی،2006،صفحە134). رۆژنامەنووسان بە گشتيی لەسەر ئەوە رێككەوتوون كە پێنج رەگەزە، بەڵام هەندێك رەگەزێكی تریان بۆ زیادكردووە ئەویش رەگەزی چۆن (How)ە. ئەم شەش رەگەزە لەپێشەكیی هەواڵدا دێن كە ئەم پێشەكییە گرنگیی خۆی هەیە لە گێڕانەوەدا؛ ئەگەر كورت یان درێژ بێت.  لەبابەتی رۆژنامەوانیيدا ئەم پێنج پرسیارە هەموو شتێك نین، بەڵام لەراستیيدا چەند كلیلێكی پێویستن بۆ كردنەوەی ئەو دەرگایانەی وەرگر بەرەو سەرجەم وردەكارییەكان پەلكێش دەكەن. هەموو بابەتێكی رۆژنامەگەری؛ ناكرێت هەمیشە وەڵامی ئەم هەموو پرسیارانەی تێدابێت، رەنگە رێكەوتی رووداوێك بكەیت تەنها وەڵامی یەك پرسیاری تێدا بێت (شریف، 2002، صفحە 154).

2-3 پێكهاتەی بونیاديی هەواڵ

پێویستە هەر هەواڵێك وەڵامی ژمارەیەك پرسیاری تێدا بێت كەبریتین لە: كێ‌، چی، چۆن، لەكوێ‌، كەی، بۆچی. ئەم پرسیارانە بە ڕەگەزی هەواڵ ناسراون؛ ئەگەر پشتگوێ‌ بخرێن ئەوا هەواڵەكە لاواز دەبێت. لەڕووی داڕشتنەوە هەواڵ دەكرێت بەسێ‌ بەشەوە: مانشێت، لید، جەستە. ئەگەرچی لەپێكهێناندا هەرسێكیان تەواوكەری یەكترن، بەڵام مانشێت گرنگترین بەشی هەواڵە و بەهۆیەوە یەكەم پەیوەندیی لەنێوان وەرگر و هەواڵەكەدا درووستدەبێت. لاوازيی مانشێت دەبێتە هۆی مردنی هەواڵ، بۆیە مانشێت پێویستيی بەزمانێكی چڕوپڕ و دەوڵەمەندە. پەرەگرافی یەكەمی هەواڵ پێیدەڵێن لید، لەزمانی لاتینیدا لید بەمانای ڕێنیشاندەرو ڕێنوێنیكەر یان ئاراستەكەر دێت. لید نزیكەی 30-40 وشە لە دوو ڕستەدا دەگرێتەوە و ئاراستەی هەواڵەكە ڕێكدەخات. لیدێكی بەهێز كە ئایدیای سەرەكيی هەواڵ تیایدا بەرجەستە دەبێت، دەبێتە هۆی پاراستنی یەكێتيی بابەت. هەروەها پێویستە لید ڕاستییە سەرەكییەكانی هەواڵەكەی تێدابێت كە بریتییە لە كۆمەڵێك وەڵام سەبارەت بە كێ، چی، كەی، لەكوێ‌، بۆچی، چۆن، چونكە ئەمە ئارەزووی خوێندنەوە زیاددەكات و زانیارییەكانی دیكە لەلاشەی هەواڵەكان بەپێى گرنگيی ریزبەند دەكرێت ‌و دادەرِێژرێت (فریبا، 2008،ل36-48). بۆ داڕشتنی هەواڵ قاڵبی جۆراوجۆر بەكاردێت، بەڵام قاڵبی هەرەمی سەرەوژێركراو لە هەموویان باوترە، چونكە گەلێك تایبەتمەنديی باشی هەیە، هەروەها بە گوێرەی ڕۆژنامەنووسیی كوردی؛ قاڵبەكانی داڕشتنی هەواڵ كەم بەكارهاتوون.

2-4 تایبەتمەنديی ‌و بەهاكانی هەواڵ (News  Values):

بیرۆكەی ئەوەی كە چيی رووداوەكان دەكاتە هەواڵ، بۆتە ئامانجێكی سەرەكيی هەموو توێژینەوە گەورەكان، بەتایبەت لەنێوان ئەكادیمییەكان‌ و لێكۆڵەرە  رۆژنامەوانییەكاندا كە باكگراواندی جۆراوجۆریان هەیە لەبوارەكانی كۆمەڵناسی، زمانناسى، دەرووناسيى و پراكتیزەكردنی رۆژنامەنووسان‌و مرۆڤناسەكاندا. بەهای هەواڵەكان سەرەتا لەلایەن نووسەری نەرویجی؛ جۆهان گالتون‌ و ماری پێشەنگبوون. هۆمبۆی روگ؛ دوانزە پێوەر وەك بەهای هەواڵ و هونەری نووسینی هەواڵ دائەنێت. جیا لەكارەكانی گالتونك ‌و جوگ دەرئەنجام نووسەرەكانی وەك هاردكاپ‌ و ئۆنێل ‌و ماكشەین ‌و برایتۆن ‌و فۆی گفتوگۆی گەرمیان لەبارەوە هەیە (Ivancheva، 2020).

جۆن هاكی؛ بەمشێوازە پێناسەی بەهاكانی هەواڵ دەكات: “بریتییە لە وەسفكردنی تواناكانی خوێنەر یان گوێگر یان بینەر لەسەر توانای تێگەیشتنی هێماو واتاكانی هەواڵە بەشێوەیەك كەبتوانێت لەدەقەكەی بەوردی تێبگات‌و كەسایەتی‌و رووداوەكانی لەلا ئاشكرابن، هەروەها توانای لێكۆڵینەوەی بۆ ئەو هەواڵە هەبێت (حسن، 2008، صفحە 60). رەگەزە سەرەكییەكانی پێكهاتەی هەواڵ لەگەڵ بەهاكانی هەواڵدا بەناویەكدا دەچن و دەگاتە ئەو ئاستەی زۆرجار ئەو تێكەڵبوونە لەئەدەبیاتی رۆژنامەنووسيی جیهانیيدا بەكاربهێنرێت. چەندین دەربڕین هەن كە گوزارشت لەیەك بابەت دەكەن، ئەویش بەهای هەواڵە كە بەرەگەزەكانی هەواڵیش ناودەبرێت. چەند پۆلێنكردنێكی تریش سەبارەت بە بەهاكانی هەواڵ هەن كە پشت بە دابەشكردنی سیاسيی جیهان دەبەستێت؛ لەوانەش پۆلێنكردنی جاك لوك كە بەهاكانی هەواڵی بۆ سێ جۆر دابەشكردووە، لەوانە: بەهاكانی جیهانی یەكەم؛ وەك هەنووكەیی،رێژەیی،كەسایەتی دیار‌و بەناوبانگ،رووداوی نائاسایی، گرنگیيپێدانی مرۆیی. بەهاكانی جیهانی دووەم، لەوانە: ناوەڕۆكی ئایدۆلۆژی، گرنگییپێدانی حیزب، بەرپرسیارێتی كۆمەڵایەتی، رۆشنبیری، گرنگیيپێدانی مرۆیی. بەهاكانی جیهانی سێەم، لەوانە: گەشەپێدان،بەرپرسیارێتی كۆمەڵایەتیى و تەواوكاريی نیشتیمان (قادر، 2004، الصفحات 25-27). زیاتر لە 40ساڵ لەمەوبەر گالتونگ‌ و روگ،لیستێكیان وەك لیستێكی یەكلاكەرەوەی بەهای هەواڵییەكان لەسەر بنەمای كارەكانیان دیاریيكرد، لەوانە: تازەیی (Timeliness): واتە مەرجە هەواڵ نوێ بێت ‌و هاوشانی رووداوەكان بێت، گرنگی (Peominence): هەواڵێك پەیوەندیی بەهەزاران كەسەوە هەبێت بۆ رۆژنامە باشترە لە هەواڵێك كە پەیوەندیی بەكۆمەڵێكی كەمترەوە بێت، نزیكی (Proximity): تاچەند جوگرافیای شوێنەكە نزیك بێت یان لەرووی سایكۆلۆژیەوە (هەست‌ و نەست، ئایدۆلۆجی، ئاین)، ئاكام (Consequence): ژمارەی ئەو كەسانەی كە زەرەرمەندبوون یان دەبن لەرووداوەكەدا بەهای هەواڵەكە دیاريیدەكات، دەگمەنی (Rarity) دەگمەنی روودواێك یان هەواڵیك زۆر لە بەهاكەی زیاددەكات، بایەخی مرۆیی (Human Interest): دەبێتە هۆی جوڵاندنی هەست ‌و نەستی مرۆڤایەتی، بەهای كاریگەری (Impact Vlue): كاریگەریی هەواڵ پشتدەبەستێت بە قەبارەی جەماوەر، رادەی كاریگەریی راستەوخۆ، رادەی هەنووكەییبوونی، بەهای نێگەتیڤی (Negativity Value): وەك: چاوەڕواننەكراو، نەمری، بەخێرایی روودان، هەماهەنگی، بەهای پێشبینیكردن (Exceptional Quality Value)، بەهای نائاسایی (Unusalness)، بەهای كەسایەتیيە باڵاكان (Personalization)، بەهای ژمارە یاخود قەبارە (Numbers or Size)، بەهای ململانێ (Conflict Value)،بەهای بەردەوامی (Continuity Value)، بەهای پێشكەوتن (Progress Value)، بەهای بابەتیيبوون (Objectivity Vaule)، بەهای تامەزرۆیی ( Suspense Vaule)، بەهای سەیروسەمەرەیی (Novelty Humor)،بەهای ناوبانگ (Prominence)،كێبڕكێ (Competition- Contest)، بەهای سیاسەتی رۆژنامە (Paper Policy)، بەهای سێكس (Sex Value)، بەهای رۆشنبیریيكردن، پەلەیی (Timeliness)، بەردەوامبوون (Continuity)، گرنگیيدانی مرۆڤایەتی (Human Interest) و كارەساتەكان (Disasters) (Ivancheva،2020،الصفحات7-10).

باسی دووەم: ناساندن ‌و تایبەتمەنديی رۆژنامەگەریی هاووڵاتی

2-5: پێناسە و چەمكی رۆژنامەگەریی هاوڵاتی

دیارتريین گۆڕانكاريی لەدەیەی ڕابردوودا لەسەر ئاستی میدیا؛ دەركەوتنی دیاردەی ڕۆژنامەگەریی هاووڵاتی (citizen journalist) بوو كە فۆڕمێكی نوێی ناپڕۆفیشناڵيی ‌و نائەكادیمی ڕۆژنامەوانییە. لەگەڵ پێشكەوتنی ئەم نەریتەدا، ڕۆژنامەوانی هاووڵاتی؛ گەورەترین گفتوگۆی لەسەر ئاستی میدیا‌ و ناوەندەكانی توێژینەوە لەوڵاتانی پێشكەوتوو لەسەر دەكرێت. ئەم دیاردە میدیاییە لەڕووی چەمك ‌و ناونانەوە كۆمەلێك واژەی بۆ بەكارهێنراوە وەك: رۆژنامەگەريی هاووڵاتی (Citizen Journalist) لەلایەن توێژەر كلیمینسیا رودریغیز (2001) ئەو ناوی لێنراوە، ڕۆژنامەگەريی هاوبەشیيكردن (Participatory Journalism) لەلایەن توێژەر بومان و ولیس (2003) ئەو ناوەی لێنراوە، میدیای كراوە (Open-source Media) لەلایەن توێژەر بۆمان ویڵس ئەو ناوی لێنراوە، میدیای دیموكراتی (Democratic Media) لەلایەن توێژەر هاكات و كارول (2006) ئەو ناوەی لێنراوە (الاعلام، 2019)، ڕۆژنامەگەریی سەرشەقام (Street Journalism)، میدیای بەدیل (Alternative Media)، ڕۆژنامەگەریی جەماوەری (Public Journalism)،رۆژنامەگەریی میللی (Grassroots Journalism) لەلایەن توێژەر دان غیلمور (2004)  ئەو ناوی لێنراوە لەگەڵ رۆژنامەگەریی مۆبایل (Mobile of Journalism). هەرچەندە جیاوازییەكی كەم لەنێوان ئەم ناولێنانانەدا هەیە، بەڵام تێرامانەكانیان بەهەمان ئاراستەن، قورسە دیاريیبكەین لەكوێوە دەستپێبكەین ‌و لەكوێدا كاری ڕۆژنامەوانی هاووڵاتی كۆتایی پێبێت ‌و تایبەتمەندیيەكانی ڕوون بكرێنەوە كە ئەو هاووڵاتیە ڕۆژنامەنووسە كێیە؟ (الرقمی، 2016، الصفحات 8-11). سەرهەڵدانی ڕۆژنامەگەریی هاووڵاتی (Mobile of Journalism) كە لە ناوەندە ئەكادیمییەكاندا بە رۆژنامەگەریی مۆجۆ (MOJO Journalism) ناودەبرێت؛ بۆ كاتی تۆماركردنی ناوەرۆك ‌و بابەتە میدیایەكان دەگەرێتەوە كە پێی تۆماركراوە و بڵاوكراوەتەوە. كاتێك هەواڵ بەشێوەی تەقلیدی بڵاودەكرێتەوە، كاتێكی زۆری دەوێت: جگەلە ڕۆژنامەنووس ‌و كامێرا ‌و كەلوپەلی پێویست‌ و پڕۆسەی وێنەگرتن، مۆنتاژكردن ‌و پەخشكردن؛ پێویستيی بەگەلێك كەس‌ و كەرەستە‌ و كات هەیە. هەندێك لە شارەزایانی بواری ڕاگەیاندن پێیانوایە ڕۆژنامەگەریی هاووڵاتی ئەو ناوەڕۆكەیە كە لەلایەن بەكارهێنەرانەوە دەستەبەر دەكرێت. ئەو تێگەیشتنەیە كە وا لەخوێنەران‌ و بینەران دەكات بەشداريی ئامادەكردن ‌و بڵاوكردنەوەی هەواڵەكان بكەن. ئەمەش هەولێكە لەلایەن دەزگاكانی ڕاگەیاندن بۆ زیاتر كارلێككردن لەگەڵ جەماوەردا. بەشداربووان لەم  پرۆسەیەدا بە “ڕۆژنامەنووسی ئەكادیمی” ناونابرێن، چونكە ئەوان كارمەندی ڕێكخراوێكی میدیايی نین‌ و ناوەڕۆكى بابەتەكانیشیان بەشێوەیەكی ئاسایی لەسەر ئەو واڵانەی ڕێكخراوی میدیايى بڵاوبكرێنەوە (الزرن، 2009). هەربۆیە هیچ پێناسەیەكی يەكلاكەرەوە بۆ چەمكی ڕۆژنامەگەریی هاووڵاتی نییە  كە ڕەنگدانەوەی بینینی ئەكادیمی‌ و توێژەرانی بواری میدیا بێت.

رەخنەگری ڕۆژنامەوانيی ‌و پرۆفیسۆری بوارى میدیا لە زانكۆی نیویۆرك دجای ڕۆزن؛ ڕۆژنامەگەریی هاووڵاتی بەو جۆرە پێناسە دەكات كە: كاتێك لەناو خەڵكدا دەركەوت و لاى جەماوەر ناسرا و ئامرازە ڕۆژنامەوانیيەكانی لەدەستدابوو بۆ گەیاندنی رووداوەكان، ئەوە ڕۆژنامەوانی هاوڵاتی-یە. هاوارد ڕیینگۆڵد دەلَێت: پێموایە ئەوانەی خۆیان بۆ هەبوونی ناوبانگێكی باش بۆ بەدەستهێنانی هەواڵی درووست، بەدەستهێنانی پێشینەی هەواڵ دەكەن، پێویست ناكات كار بۆ واشنتن پۆست یان نیویۆرك تایمز بكەن. ڕۆژنامەگەریی هاووڵاتی؛ زاراوەیەكە بەگشتيی هێما بۆ ئەندامانی جەماوەر دەكات كە ڕۆڵی كارا لەكۆكردنەوە و گواستنەوە و شیيكردنەوە و بڵاوكردنەوە و وەشاندنی هەواڵ ‌و زانیاريی لەسەر ئامرازە جۆراوجۆرەكانی وێب‌ و واڵی كەسایەتییەكان دەكات (الرقمی م.، 2016). د.جەمال زەرن؛ ئاماژەی بەوە كرد كە هەم زاراوەیەكی ڕاگەیاندن ‌و هەم پەیوەندیيكردنە لەیەككاتدا. لەئاستی مێژووییشدا تازە لەدەركەوتندایە و واژەیەكە لەبارەی چەمكەوە ناجێگیرە و ئەو وایدادەنێت كە چەمكی ڕۆژنامەگەریی هاووڵاتی پشتدەبەستێـت بە: یەكەم؛ ئینتەرنێت وەك فەزای بڵاوكردنەوەو دەربڕینی بیروڕا.دووەم؛ تەئكیدكردنەوە لەبوونی هاوولَاتیان لە كاروباری گشتيی ‌و پشتیوانیی پراكتیزەكردنی ديموكراسی. سێیەم؛بەلەبەرچاوگرتنی دەرهاویشتەكانی ڕۆژنامەگەری هاووڵاتی وەك درێژكراوەی ئاماژەكانی میدیای جێگرەوە (الزرن، 2009). د. یاس بەیاتی وتی: مەرجە هەموو هاووڵاتییەك ڕۆژنامەنوسێكی سەرپێی ‌و لەداهاتوودا بێت‌ و كۆنترۆڵی كات ‌و كاریگەريی ڕووداوەكان بكات، هیچ دەزگایەكی هەواڵیش ناتوانێت لەسەر هەموو شەقامەكان ڕۆژنامەنووس بڵاوبكاتەوە. هەندێك لەتوێژەران بەو سەكۆیانە پێناسەیان كردووە كە بەشدارن لەبڵاوكردنەوەدا، بەڵام هیچ پەیوەندییەكیان بەدەزگاكانی ڕاگەیاندنەوە نییە،  بەڵكو هاوشێوەی ڕێكخراوەكانی ڕاگەیاندن ڕۆڵی خۆیان دەبینن. ڕۆژنامەوانی هاووڵاتی؛ ئەو ڕۆژنامەگەرییە كە هاووڵاتیان درووستیدەكەن یان بەشداریيدەكەن ‌و پێكەوە درووستیان دەكەن و ڕۆژنامەكە لەئاڵوگۆڕی هەواڵ‌ و ڕای نێوان ئەو و هاووڵاتیانی دیكەی سەر ئینتەرنێتدا دایدەبەزێنن. گومانی تێدانییە كە بەشداریيكردنی هاووڵاتی لە پرۆسەی ڕاگەیاندندا لەمێژووی ڕۆژنامەگەريی ‌و ڕاگەیاندندا كۆنە، چونكە هاووڵاتی “خوێنەر، گوێگر یان بینەر” رەگەزی ئامانجدارە لەو پرۆسەیەدا هەر لەسەرەتای سەرهەڵدانی ڕۆژنامەگەریی چاپ، ڕادیۆ و تەلەڤزیۆنەوە (عبدالمعطی، 2014، الصفحات 20-25).

2-6: رۆژنامەنووسی هاووڵاتی‌ و لێپرسراویەتی رووماڵكردن ‌و بڵاوكردنەوە

1. پێوانەیی وردی: ئەو خێراییەی كە ماددەكەی پێدەگوێزرێتەوە بۆ ڕایگشتيی و بڵاودەكرێتەوە ڕەنگە زۆر جار لەسەر حسابی ورديی بێت، چونكە دەكرێت بەشێك لەڕاستییەكان (كات، شوێن، ژمارەوداتا، وێنە، سەرنجراكێشی و …تد ) فەرامۆش بكرێت یان بشێوێنرێت. بەدواداچوونی ئاسان ‌و گواستنەوەی زانیاری؛ بەزۆری دەبێتە هۆی كەوتنە ناو تەڵەی زانیاريی هەڵە، گریمانە یان پێشبینی؛ لەوانەیە ڕاست نەبێت.

2. ورديی لەدارشتنەوەدا: ورديی لەنووسین ‌و دارِشتنی هەواڵ ‌و بەكارهێنانی زمانێكی سادە و دووركەوتنەوە لە بەكارهێنانی وشەگەلی ئاڵۆز. زۆر گرنگە شێوازی نووسین یان چیرۆك گێڕانەوەكەی بپارێزێت و پێش بڵاوكردنەوەى پیاييدا بچێتەوە.

3. وردی وێنە: ڕەنگە زۆرجار وێنە واتای هەزار وشە بدات، بەڵام تەكنۆلۆژیای مۆدێرن لەودیو سێبەری گومانەوە سەلماندوویانە كە ئەو یاسا زێڕینەی كە “وێنە درۆ ناكات” بەهایەكی زانستيی نەماوە. هەندێك سۆفتوێر كە لەبەردەستی جەماوەردایە،توانای گۆرین‌ و شێواندنی بابەتەكە و پەیامەكەی هەیە. ڤیدیۆش دەكرێت لەڕێگەی مۆنتاژكردنەوە دەستكاريی بكرێت، تائەو كاتەی ماناكە یان بەشێك یان بەتەواوی لەدەستدەچێت. پێویستە وێنەكەش هەر ئەو گرنگییەی پێبدرێت كە ئێمە هاوپێچی دەقەكەی دەكەین. بەهای وێنە دەكەوێتە ناو توخمە نوێخوازییە ڕەسەنەكەی، وردی، ئاشنابوون بەلایەنەكانی بابەتەكە و گونجاندنی لەگەڵ ڕووداودا.

4. وردی زانیاری: زانیاری گوماناوی وادەكات متمانە لەدەست بدەیت، زانیاری وردو كورت بینەر ڕاستەوخۆ بەرەو ڕووداوەكە دەبات‌و ئاماژە بەرەهەندە راستەقینەكەی دەكات، دەبێت زانیاریییەكان لەسەرچاوەی سەرەكی‌و جۆراو جۆر بێت (هەر لەشوێنی خۆی، كەسی بەرپرس،  مۆڵەت، قوربانی …) سەرچاوەكان دەوڵەمەند دەكەن. تاسەرچاوەو بەشداری زیاتر لەخودی هەواڵەكەدا بێت، ئەوەندە بابەتەكە نزیكتر دەبێتەوە لەڕاست و دروستی و میسداقیەت. پێویستە ناوی تەواوی ڕاستەقینەی قەوارەو جەستەو كەس یان بزووتنەوەكان لەراپۆرتەكانماندا باس بكەین و دواتر هیچ هەڵەیەك نییە لەدانانی ناوی خوازراو یان كورتكراوە (علاونة، 2017، صفحة 231).

5. پێوانەی دادپەروەری: بیركردنەوە بەشێوەیەكی دادپەروەرانە مانای بیركردنەوەی عەقڵانيی ‌و لۆژیكییە كە حساب بۆ بۆچوونی ئەوانیتر دەكات. ڕێگە دەدات بۆ ڕێگەگرتن لەكەوتنە ناو تەڵەی ئایدیایەك كە ڕەنگە ڕاست نەبێت. پێوانەی دادپەروەری؛ بەدوای ئەوەدایە كە بیركردنەوەی خود – سەنتەركراو نەهیڵێت. بەواتایەكی تر ئایا بەرژەوەنديی تەسكيی خودی من زاڵبوو بەسەر فیكرەكە یان بابەتەكەدا‌و وایلێكردم بەنائاگایی بیشێوێنم؟

6- ستانداردی بێلایەنی و بابەتیيبوون: بێلایەنی؛ دیارترین بابەتە كە ڕۆژنامەنووسانی پرۆفیشناڵ نیگەران دەكات، بۆ دۆزینەوەی پێناسەی نوێ كە لەگەڵ ئاڵۆزییەكانی پیشە ڕۆژنامەنووسییەكەدا بگونجێت. لەگەڵ ئەوەشدا بێلایەنيی ‌و بابەتیيبوون لەئەولەویەتی ڕۆژنامەوانێكی هاووڵاتی-يدا نییە. بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی كە ڕۆژنامەگەریی پیشەیی (بابەتێكی ماددی پیشەسازی بەستانداردە جیهانییەكان بۆ بەرهەمهێنانی ناوەڕۆكی ڕۆژنامەوانی دابیندەكات)، بۆیە پێویست ناكات بێلایەن بمێنێتەوە، ئەگەر پەیوەنديی بەپێشكەشكردنی بیرۆكە و تێڕوانینی ئەوەوە هەبێت.

7- ستانداردی ڕێزگرتن لەژیانی تایبەت و داتای تاكەكەسی: ژیانی تایبەتيی خەڵك بۆ ئەوان گرنگە. ڕۆژنامەنوسێكی هاووڵاتی كە دوای هەواڵی سیاسەتمەداران ‌و بەرپرسان ‌و بریاربەدەستان دەكەوێت؛ مافی ئەوەی هەیە بەشێك لەژیانی تایبەتيی ئەوان ئاشكرا بكەن، ئەگەر پەیوەنديی ڕاستەوخۆ و نزیكی لەگەڵ شەفافییەت‌ و شەڕكردنی گەندەڵيی ‌و گەڕان بەدوای گومانی بەكارهێنانی زیاد لەپێویست لەكاریگەريی یان گواستنەوەی پارەی گشتيی هەبێت. ئەگینا ژیانی تایبەتيی خەڵك مافی ئەوەی نییە كە لەناو جەماوەردا سازشی لەسەر بكرێت (بولصیف و بوعون، 2020، صفحة 15).

2-7 ئاستەنگەكانی رووبەرووی رۆژنامەگەریی هاوڵاتی دەبنەوە دوو جۆرە:

 یەكەم-ئاستەنگی خودی:

1. ئەنجامدانی چەندین هەڵە كە كاریگەريی لەسەر پیشەی ڕۆژنامەوانيى دەبێت؛ لەرووی گۆرانكاريی ‌و راستیيەكان ‌و زانیارییەكان.
2. لاوازيی رۆشنبیريی كۆمەڵایەتيی ‌و كەمخوێندنەوە و حەزكردن بەبەكارهێنانی تەكنەلۆژیا و نەبوونی پاشخانی ڕۆشنبیريی زانستی.
3. نەبوونی هۆشیاريی لە گۆرانە كۆمەڵایەتيی ‌و سیاسيی و فەرهەنگيی و بەڵگەنامەی ئابووريی ئەو زانیاریانەی كە دەستەبەری دەكات.
4. پێویستە لەسەر هاووڵاتی رۆژنامەنووس لەهەندێك ناوچەدا شارەزای بەها كۆمەڵایەتیى ‌و كولتوریيەكان ‌و داب‌ و نەریتە باوەكانی كۆمەڵگا بێت.
5. دووركەوتنەوە لە بازرگانیيكردن بە داهاتوو و ژیانی مرۆڤەكانەوە، گەیاندنی ڕاستیيەكان بەبابەتیانە، دووربوون لەپێشبینيی ‌و بۆچوونی دەمارگیریی تاكەكەس ‌و  لایەنگريی بۆ لایەنێك.

دووەم-ئاستەنگە دەرەكییەكان:

1. هەندێك كۆمپانیا و دامەزراوەی نێودەوڵەتيی ‌و ئاژانس هەوڵئەدەن وێنەی هاووڵاتی ڕۆژنامەوان بشێوێنن ‌و متمانەی كەم بكەنەوە. لەپێناو بەرژەوەندی خۆیاندا؛ رۆژنامەنووسانی هاووڵاتی وەك شایەتحاڵێكی نادیار بۆ هەندێ لەهەواڵە بێبنەماكان بەكاردێنن.
2. ئەنجامدانی چەند فۆڕمێكی دیاریيكراو لەفشاری ماددی (زیندانیكردن، دەركردن، ئەشكەنجە) یان فشاری ئەخلاقی (فیتنە،ترساندن) بۆ ڕۆژنامەنووسەكە، چونكە كۆسپ درووستدەكات، مشتومڕ دەكات لەسەر ئەو زانیاریانەو جیاوازيی هەیە لەسەر شیاوبوون ‌و بڵاوكردنەوەی زانیارییەكان یان لەپراكتیزەكردنی سانسۆری ئەلیكترۆنيیدا كە لەلایەن دەوڵەتەكانەوە دژ بەدەوڵەتانی دیكە ئەنجامدەدرێن.
3. سانسۆر: هەمیشە توخمێكی ڕێگرە لە ئازاديی گەیشتن بە هەواڵەكان. لەبواری ئەلكترۆنیيدا هەموو ئەمانە دەكەوێتە ژێر ناوی نادیار یان لاستیكيی وەك بەرژەوەندی نەتەوەیی، پاراستنی یەكێتی نەتەوەیی، ئاسایشی نەتەوەیی‌ و ڕەگەزە بنەڕەتییەكانی كۆمەڵگا یان پاراستنی مافی گشتی، كۆمەڵایەتی، نهێنگیری سیاسيی بەبێ ئەوەی دیاريیبكات مەبەستى چیيە؛سانسۆر ئەخرێتە سەر هەندێك هەواڵ‌ و وێنەو وتار.
4. دەستخستنە ناو ناوەرۆكی رۆژنامەوانيی پەیوەست بەهەندێك ڕووداو یان بابەتی خاو كە ڕێگە بە سیاسیيكردنیان دەدات بەشێوەیەك كە ناوەڕۆكیان بشێوێنن.
5. ئاستەنگە تەكنەلۆژیيەكان، دابەزینی ئاستی پەیوەندیيكردن ‌و بەرزی نرخ ‌و سنوورداريی بڵاوبونەوە و بەكارهێنانی ئینتەرنێت، لەزۆرێك لەو ناوچانەی كێشە و ململانێ و تێكەڵبوون لەنێوان  رۆژنامەوانانی كۆن ‌و نوێدا درووستدەبێت (الرحیة، 2020، الصفحات 175-177).

2-8: دیارترین ئەو هەوالانەی رۆژنامەنووسی هاووڵاتی بەكاریدەهێنێت

دیوز؛ ئەم جۆرە رۆژنامەگەرییەی دابەشكردووە بەسەر چەند جۆرێكدا: (Deuze، 2003، الصفحات 203-230)

1. ڕێنیشاندەری ماڵپەڕەكان: جۆرێك لەكاری ڕۆژنامەوانيی لەسایتە پۆلێنكراوەكان ‌و بەڵگەكان (INDEX and Category Sites پێشكەشدەكات). ئەو سەكۆیانەی بەكارئەهێنرێن بۆ گەران ‌و دۆزینەوە (Search) كردن وەك (google- yahoo)، سەكۆی تایبەتمەند بەهەواڵ (Newsindex) یان سەكۆی تایبەت (Paperboy) یان سەكۆی بازاریكردن (Moreover). ئەم سەكۆیانە خزمەتگوزاريی هەواڵ‌ و زانیاريی پێشكەش بە بەشداربووان دەكەن و لەلینكدان بۆ  سایتە هەواڵییە گەورەكان. ئەم لینكانە ڕێكخراو ‌و پۆلێنكراون لەلایەن تیمێكی رۆژنامەوانیەوە كە پەراوێزەكانیان روون دەكەنەوە.
2. سەكۆ تایبەتە كەسییەكان: ئەو سەكۆیانەن كە تایبەتن بە تاكە كەسێك وەك (Personal websites) (Blog)، (Drudge Report)  كە لەلایەن رۆژنامەنووس (Matt Drudge) درووستكرا و بۆیەكەمجار هەستا بە بڵاوكردنەوەی هەواڵی ئابڕوبەريی كلینتۆن‌ و مۆنیكا و یەكەم لایەن بوو كە هەواڵی تیادا بڵاوكردەوە.
3. سەكۆی كۆمێنت (Comment Website Press) : بەبڕوای دیوز ئەمە سێیەم جۆرە لەرۆژنامەگەری هاووڵاتی (Meta and comment sites) كە لەبناغەدا بۆ نوسینی كۆمێنت ‌و چاودێريیكردنی سەكۆ راگەیاندنەكان بوو (Media Watchdog) وەك سەكۆی (Media Channel)  و (Freedom Forum).
4. سایتی دیالۆگ ‌و بەشداری: ئەمجۆرەیان بۆ گفتوگۆ و بەشداریيكردنە (SitesShare and discussion) بوارێكی زۆری گفتوگۆى هزريی ‌و راوێژی هەیە. شوێنێكە بۆ تێكەڵكردنی خزمەتگوزاريی هەواڵ ‌و پەیوەندیيكردن و بەستنەوەی بە سایتەكانی تری هەواڵەوە و زۆربەی كات ئەمجۆرە تایبەتە لە وڵاتێكدا یان لە بابەتێكدا بینەرێكی تایبەتی هەیە (Kawamoto, 2003, p. 13)، بەڵام بەگشتيی ئەیكەن بەمجۆرانەی خوارەوە:
5. بلۆگ ( Blog ) :- بلۆگ یان وێب بلۆگ ( WEB BLOG )؛ بریتیە لەوێبسایتەكی ناو تۆری ئینتەرنێت كە وەك لاپەرەیەكی كەسيی رۆژانە بۆ نووسین ‌و بڵاوكردنەوەی هەواڵ ‌و زانیاريی ‌و بابەتی رۆژانەی كەسەكە بەكاردێت. واتا نووسین و بابەتەكانی ناو هەر بلۆگێك گوزارشتە لە تێروانینی كەسێك بۆ بابەتێكی دیاریيكراو (Boyd d.، 2019).
6. تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان (Social Networks)( social media)؛ بەشێوەیەكی بنەرەتيی واتا گرێدان‌ و پێكەوە بەستنەوەی خەڵكی ناسراو بەیەكەوە لەنێو تۆرێكی ئۆنلایندا. ئامانجی بنەرەتيی ئەم تۆرە كۆمەڵایەتیانە بۆ بەستنەوەی خەلكە لەرێگای كۆمپیوتەر و سمارتفۆن ‌و ئامرازەكانی دیكەی تەكنەلۆژیا تاوەكو لەپەیوەندیيكردن بەردەوام بن؛ چ لەرێگای چاتكردنەوە بێت یان گۆرینەوەی نامە و وێنە و هەواڵ ‌و زانیاريی ‌و پەخشی راستەوخۆ ‌و گرتەی ڤیدیۆيی وەك تۆرەكانیTwitter ،Facebook ،Myspace (الدلیمی، 2010، صفحە 45).
7. سایتی پەخشی ڤیدیۆ: ئەم سایتانە خزمەتگوزاريی پەخشی ڤیدیۆی بینراو بیستراو (podcasting) پەخشدەكەن ‌و بوونەتە سەرچاوەیەكی سەرەكيی بۆ فەراهەمكردن ‌و فرۆشتنی برگەی ڤیدیۆيی بە ئاژانسەكان ‌و كەناڵەكانی هەواڵ، وەك: یوتیوب (YouTube) و مای ڤیدیو (My Video).
8. پێگە هەواڵییە بەشدارەكان: ئەم پێگانە بەتەواوی زۆر لەرۆژنامەی هەواڵی ئەچن، بەڵام ئەوانەی هەواڵی تیا ئەنووسن ‌و بەشداريی تیادا ئەكەن هاووڵاتی ئاسایى-ن و لەهەموو لایەكی دونیاوە بەشێوەیەكی خۆبەخش چالاكوانێكی راستەقینەن ‌و هیوایەتیان كۆكردنەوە و بڵاوكردنەوەی هەواڵ‌ و زانیارییە، لە بەناوبانگترینیان (ohmynews)ى كۆرییە (الرحیە، صحافە المواطن، 2020، الصفحات 6-8).
9. پێگە نووسراوە بەكۆمەڵەكان (Participatory Sites)؛ جۆرێكە لە وێبسایتەكانی تۆری ئینتەرنێت لە كۆمەڵەی ” 0″ كە لەسەرانسەری جیهاندا بەدەستی بەشداربووانی خۆبەخشەوەيە. پشت بە ویكی ( WiKi ) لەبەرگرتنەوە و بەكارهێنانەوەی ناوەرۆكی بابەتەكانی ویكی بۆ هەموو كەسێك فەراهەم و رێگەپێدراوە. بەناوبانگترینیان (Wikipedia) هەموو بەكارهێنەرێكی ویكی دەتوانێت وتارەكان دەستكاريی بكات ‌و گۆرانكاريی خۆی بەخێرایی ببینێت. ویكی؛ وشەیەكی زمانی هاواییە بەمانای خێرا دێت، لێرەدا زیاتر بەمانای گەیشتنی زانیاریەكان بەشێوەیەكی خێرا دێت (Wiki، 2019).

2-9 جیاوازيی نێوان  ڕۆژنامەنووسی هاووڵاتیی‌و  ڕۆژنامەنووسی پرۆفیشناڵ

زۆرجار خوێنەران تێكەڵییەك لەنێوان ڕۆژنامەنووسانی پرۆفیشناڵ ‌و هاووڵاتی ڕۆژنامەنووسدا دەكەن، بەو وێكچوونەی لە ناوەڕۆكی بابەتە بڵاوكراوەكاندا هەیە. هەرچەندە ئەمە لەیەكچوونێكی ڕێژەییە، بەڵام جیاوازيی بنەڕەتيی لەنێوان ڕۆژنامەگەریی هاووڵاتيی و ڕۆژنامەگەریی پیشەییدا هەیە: (تاڵەبانی و ریشاوی، 2020، صفحە 120) (عەبدوالرحمان، 2020، الصفحات 92-93)

	رۆژنامەنووسی دەزگای میدیایی	رۆژنامەنووسی هاووڵاتی
1	لەگەڵ دامەزراوە فەرمییەكانی میدیا مامەڵە دەكات.	پشت بەسۆسیال میدیا دەبەشتێت بۆ بڵاوكردنەوەی بابەتەكانی.
2	پابەندە بەئیتیك‌و پێوەرە رۆژنامەنووسیەكانەوە.	پابەند نییە بەپێوەرە پیشەییەكانی كاری رۆژنامەنوسی.
3	بەرپرسیارێتی یاسايی خۆی یان بەرپرسی میدیاكە هەڵدەگرێت	تەنها خۆی بەرپرسیاری یاسایی كارەكەیەتی.
4	لەبەرامبەر كارەكەیدا پارە وەردەگرێت.	ئەركەكانی چالاكییەكی خۆبەخشانەیە.
5	بەزمانی فەرمی دوور لە ناوزڕاندن دەنووسێت.	بەزمانێكی ئاسایی ‌و نافەرميی دەنووسێت.
6	سەرنووسەر بریار دەدات بەرهەمەكەی بڵاودەكرێتەوە یان نا	خودی خۆی بریار دەدات چی بەرهەم دەهێنێت‌ و چی بڵاودەكاتەوە.
7	بێلایەن ‌و بابەتیانە هەواڵەكان دەگوازێتەوە و زانیاریەكان پشتراست دەكاتەوە.	مەرج نییە زانیاریەكانی پشتراست كردبێتەوە یان بێلایەنانە بێت.
8	كارەكانی لەچوارچێوەی پلانی دامەزراوەكەیدایە.	زیاتر مامەڵە لەگەڵ هاووڵاتی ‌و شەقام ‌و قەرەباڵخی دەكات.
9	سانسۆری دەزگاكەی لەسەرە.	جگە لەبیروباوەری خۆی هیچ سانسۆرێكی نییە.
10	زۆربەی كات گەیاندنی هەواڵ ‌و زانیارییە.	بەرهەمەكانی بەزۆری بیروران وەك لەوەی زانیاريی بن.

ڕۆژنامەگەریی هاووڵاتی؛ گرنگيی خۆی بە شێوەیەكی سەرەكيی لەسێ تایبەتمەندییەوە سەرچاوە دەگرێت كە تەواوكەری یەكترن:

1-نزیكی: ڕۆژنامەنووسە هاووڵاتییەكە لەنزیكەوە ئاگایی لەژینگەی ناوخۆیی خۆی هەیە كە ڕەنگە لەدەرەوەی ڕوانگەی میدیای تەقلیدییەوە بن كە بەزۆری بایەخ بەكاروباری ناوەنديی دەدات ‌و چاوپۆشی لە ڕووماڵكردنی كێشەی ناوخۆیی دەكات.

2- خێرایی: توانای جووڵان‌ و خێرايی ‌و زوو چوونە شوێنی رووداوەكە، چاودێریيكردنی شایەتحاڵەكان‌و رووماڵكردنی ناوەڕۆكی هەواڵەكە و  بڵاوكردنەوەی بەشێوەیەكی ئاسانكراو و خێرا تەنها  بەبەكارهێنانی مۆبایلێكی زیرەك.

3- كارلێكردن: واتە توانای كارلێككردن‌ و تێكەڵبوون لەگەڵ خەڵك‌ و گوێگرتن لەنیگەرانيی ‌و بیرۆكەكانیان لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا و هەر كاتێك ویستی دەستكاريی ناوەڕۆك بكات ‌و تازەی بكاتەوە.

ئەم سێ خاڵەی كە لەسەرەوە باسكران دەكرێت لەسێ دووریيدا كورت بكرێنەوە: (چی ئەوێت، كەی ئەیەوێت، لەكوێ ئەیەوێت). ئەم تایبەتمەندییانە ڕێگە بە ڕۆژنامەوانێكی هاووڵاتی دەدات كە كێبەركێ لەگەڵ ڕۆژنامەوانێكی پرۆفیشناڵدا بكات ‌و ناوەڕۆكی جێگرەوە بۆ ئەو زانیارییەی كە دواتر پێشكەشیدەكات دابین بكات، بەڵام بەهیچشێوەیەك ڕێگەی پێنادات ببێتە ڕۆژنامەنووسی پرۆفیشناڵ؛ بەهۆی سروشتی جیاوازی ئەو پەیامەی كە هەردووكیان ئەنجامیدەدەن (بنایلی، بوزیدی، و عمار، 2020، صفحە 34).

بەشی سێیەم: شیكاريینامە

گرنگيی و بەهای هەواڵ لای رۆژنامەنووسی هاووڵاتی

پێشكەوتنە تەكنەلۆژيی ‌و گۆڕانكارییە سیاسيی ‌و ئابوریییەكانی ئەمرۆی جیهان وایكردووە مرۆڤەكان هەمیشە بەرەو داهێنان ‌و بەكارهێنانی داهێنانە نوێیەكان هەنگاو بنێن ‌و لەژیانی رۆژانەیاندا بەكاریبهێنن ‌و تاقیبكەنەوە. رۆژنامەنووسی هاووڵاتی؛ یەكێكە لە داهێنانەكانی تەكنەلۆژیا و بیری نوێی مرۆڤایەتيی كە لە رێگەی ئامێرە زیرەكەكانیان ‌و بەستنەوەی بە تۆرە كۆمەڵایەتيی ‌و پلاتفۆرم ‌و ئەپلیكەیشنەكانی تۆری ئینتەرنێت بەرهەمهاتووە. كۆمەڵناس د.محمد جربیع پێیوایە چەند هۆكارێك بۆ دەركەوتنی كەسایەتی ڕۆژنامەنووسی هاووڵاتی؛ یارمەتیيداوە كە هەموو ئەو ڕووداو و گرتانە دەگوازێتەوە كە دەكەونە سەر “كامێراكەی” كە بەرچاوترینیان بڵاوبوونەوەی زۆری هۆیەكانی پەیوەندیيكردنە كە بۆ هەمووان بەبێ جیاوازی فەراهەمكراوە  كە وایكردووە میدیای تەقلیدی پاشەكشە بكات‌ و بكەوێتە بارێكی “شەرمنانەوە” بەو جۆرەی خێرایی گۆرانكاريی ‌و رووداوەكان لەجیهاندا و گەشەی تەكنەلۆژی وایكردوە كە بەخێراترین شێوە هەواڵ ‌و زانیارییەكان بڵاوببنەوە. بۆیە ئەم بارە وای لە دەزگا و ئاژانسەكانی هەواڵ ‌و كەناڵە میدیاییەكان كردووە كە پێویستیان بە میكانیزمێكە بۆ كۆكردنەوەی هەواڵ‌ و زانیاريی بە كەمترین كات ‌و تێچوون‌ و گەیشتنی ئاسان‌ و وردی زانیاری؛ بگاتە دەستیان بۆ ئەوەی بتوانن لەململانێ ‌و پێشبركێی تۆرە كۆمەڵایەتيی ‌و پەڕە تایبەتەكانی راگەیاندكاران ‌و هاووڵاتیان ‌و بلۆگ‌ و سەكۆ هەواڵیەكان بكەن. زۆربەی كەناڵ ‌و دەزگا میدیاییەكان بەهەموو جۆرەكانیانەوە ئەكاونت‌ و پەیج ‌و پێگەی ئەلكترۆنيی تایبەت بە كەناڵەكانیان كردۆتەوە و بەرنامە و بابەتەكانیان راستەوخۆ پەخشدەكەن ‌و تیایدا دەمێنێتەوە و لەهەمانكاتدا دەبێتە سەرچاوەی داتا و ئامار و دەستراگەیشتنی بینەر بەبابەتەكان لەهەر كاتێكدا بێت‌ و كارلێككردن لەگەڵیدا.

لێكۆڵینە تایبەتەكانی سەبارەت بەدەستەواژەی هاووڵاتيی ڕۆژنامەنووس كراوە، وایدەبینن كە كورتبكرێتەوە وەك “ڕۆژنامەگەری گشتی یان بەشدار، دیموكراسی یان رۆژنامەگەری شەقام و رۆژنامەگەری جەماوەری، زاراوەیەك كە هێما بۆ ئەندامانی جەماوەر دەكات، كە رۆڵێكی كارا لەكۆكردنەوە، گواستنەوە، شیكاری‌و بڵاوكردنەوەی هەواڵ و زانیاریدا لەرێگەی بەكارهێنان‌و رێگە هەمەجۆرەكانی رۆژنامەگەری ئینتەرنێتەوە” كورتبكرێتەوە. ئەمەش بە بەكارهێنانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان كەڕۆڵێكی گرنگی هەبوو لەبڵاوكردنەوە ‌و رووماڵكردنی خێرايی رووداو و زانیاریيدا، بەڵام زۆرینەیان  دەستەواژەی (هاووڵاتيی ڕۆژنامەنووس)یان پێباشەو بەوە وەسفیانكرد كە (دەكرێت هەر كەسێك ببێتە ڕۆژنامەنووس كە بۆچوون ‌و تێڕوانینەكانی بۆ هەموو جیهان دەگوازێتەوە، بێئەوەی لە میدیاكاندا كاربكات یان پرۆفیشناڵی ڕاگەیاندن بێت بۆ گەیاندنی دەنگی خۆی‌ و خەڵك بەجیهان) كە بەبێ هیچجۆرە شرۆڤەیەك وەسفە بۆ ئەو حاڵەتەی كە بۆتە دیاردەیەكی جیهانی مۆدێرن‌ و تاچەند مرۆڤ مافی ئەوەی هەیە هەڵگری ڕووداو یان وێنە بێت، بەتایبەتی ئەگەر “ڕووداو” ێكی تایبەت بێت. گریبل؛ پێیوایە: هەندێك كەس هەستی ڕاستگۆیی ‌و بەدواداچوونیان بۆ ڕووداوەكان هەیە، بەشێوەكی پیشەییانە، بەواژوی زمانی بەهێز كە لاسایی گوتاری گشتيی دەكاتەوە ‌و لەیەك كاتدا توانیووێتی ببێت بە چاودێر و زانیاریىهەڵگر. گەیاندنی هەواڵ ‌و رووداوەكان لەمرۆی خێرایی ‌و فریانەكەوتنی كاتدا ئەركێكی قورسە. ئەگەرچی پرۆسەی كۆكردنەوە و رووماڵكردنی هەواڵ یەكێكە لەكارە سەرەكییەكانی میدیا جیاوازەكان؛ بەپشتبەستن بە زیادكردن ‌و نەبوونی هاوسەنگيی لەنێوان ئەو ئەركانەی كە میدیا بەتایبەتی ئەوەی پەیوەنديی بەپیشەسازی هەواڵ و راپۆرتە هەواڵ‌ و شیكارییەوە هەیە، لەڕێگەی تۆڕێكی فراوانی پەیامنێری ڕووداوەكانی سەرتاسەری جیهان، بەتایبەتیش لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا كە ململانێكان لەهەندێك ولاتدا زیاتر دەبێت و كۆسپی زۆر لەبەردەم توانا و پێشخستنی ئاستی پیشەیی رۆژنامەنووسانە لەگەیاندنی هەواڵەكاندا. دەركەوتنی رۆژنامەنووسی هاووڵاتی؛یارمەتیدەرێكی گەورە و رۆلێكی بەرچاوی هەیە لە كەناڵە میدیایی ‌و ئەلكترۆنيی ‌و دامەزراوە میدیاییەكاندا، لە رووماڵكردنی رووداوەكان ‌و ئامادەكردنی هەواڵ ‌و راپۆرتە هەواڵی ڤیدیۆیی ‌و وێنەیی‌ و چاوپێكەوتن‌ و تەنانەت فلمی دۆكيومێنتاريی ‌و سینەمايی ‌و گەیاندنی بە سەكۆكانی هەواڵ یان پەخشكردنی لەرێگەی واڵی تایبەت، زۆر بەسانایی بەهۆی ئامێرە زیرەكەكەی دەستی دەتوانێت بە كەمترین كات ‌و تێچوون ‌و خێرایی بگوازنەوە و پەخشیبكەن.

بەبۆچوونی توێژەران؛رۆژنامەنووسی هاووڵاتی ئەبێت رەچاوی بەهای هەواڵەكان بكات ‌و بزانێت كام هەواڵ لەوەیتر گرنگترە و لە حەوت بەهادا كورتیان كردۆتەوە كە بریتین لە: گشتگیری، ناوداری، ململانێ، سەیروسەمەرە، ژمارەیی، نزیكایەتی، نوێبوون. سەبارەت بەپێكهاتەی هەواڵییش، ئەویشیان لەچەند پێكهاتەیەكدا كورتكردۆتەوە، وەك: رووداو، زانیارییەكان، روونی، وردی، خێرایی، بەڵگەو دۆكیۆمێنت، لینك ‌و سێرچ. جەماوەریش یەكێكە لەرەگەزە سەرەكییەكانى ڕۆژنامەگەریی هاووڵاتی، چونكە هەم خۆی رۆڵی وەرگر و نێرەر دەبینێت، وەرگرێكی تەمەڵی میدیایی تەقلیدی گۆری بۆ كارەكتەرێكی چالاك‌ و كارلێكەر لەبابەت ‌و هەواڵی میدیایی. بۆیە رۆڵی جەماوەر لەئاست هەواڵ‌ و پەیام ‌و ناوەرۆكی رۆژنامەوانیيدا لەچوارچێوەی پرسی پەیوەندییەكەدا دەكرێت ئەم رۆڵانە ببینێت: رۆڵی حزبیيبوون، لیبراڵيی ‌و سەربەخۆ، چاودێر، سەیركەر یاخود بێباك. ئەو هەواڵ ‌و رووداوە گرنگانەی كە لەبواری سیاسی، رۆشنبیری، زانستيی ‌و گۆرینی نەخشە لەئاستی گۆرانكاريى  جیهانیدا بوون، بووە هۆی ئەوەی كە كاری رۆژنامەنووسيی بەتایبەتیش رەگەزی هەواڵ‌ و راپۆرتە هەواڵ ‌و شیيكردنەوە هەواڵییەكان زياتر ڕۆژنامەگەریی هاووڵاتی دەربخات. لەم چوارچێوەیەدا جێی سەرنج ‌و تێبینییە كە پیشەسازیی هەواڵ بەدوو دیاردەوە بەستراوەتەوە :

یەكەمیان: دیاردەی ڕۆژنامەگەریی هاووڵاتی كە لەماوەی ساڵانی ڕابردوودا وەك بەدیلی پەیامنێران ‌و تەلەڤزیۆنەكان لە گەیاندنی ڕاستییەكاندا سەبارەت بەڕووداوە گرنگەكان لەپڕێكدا ڕوویدا و پەیامنێران نەیانتوانیوە چاودێريی ‌و رووماڵی بكەن.

دووەمیان: گرنگترین گەیاندنی ئەم هەواڵ ‌و ڕووداوانە بوو، بەشێوەیەكی خێراو راستەوخۆ بەجیهان. ئەویش لە تەقینەوەكانی 11ی ئەیلولی 2001و رووداوی سروشتيی تسۆنامی 2004 و تەقینەوەكانی مەدرید لەساڵی 2005 و ڕووداوەكانی شۆڕشی سەوزی ئێران لەساڵی 2009 و ئەو پەرەسەندنە سیاسيی ‌و گۆرانكاریانە ‌و راپەرین‌ و خۆپێشاندانی بەهاری عەرەبيی لەوڵاتە عەرەبییەكان بوو  كە لەسەرەتای ساڵی 2011 ەوە دەستیپێكردو بە “بەهاری عەرەبی” ناسرا. ئەو ڕووداو و ڕاستیيانەی دواتر كە تا ئەمڕۆ بەردەوامن، هەواڵ‌ و زانیارییەكان بەدەنگ‌ و وێنە ‌و گرتەی ڤیدیۆيی ‌و كۆمێنت، بەبێ سنوور رووماڵ دەكات ‌و پەخشی راستەوخۆ بڵاوكردەوە، ئەو كەسە “هاووڵاتيی ڕۆژنامەنووس” بوو كە ڕووداوەكان لەڕێگەی فەزای هەواڵەوە پەخشدەكات و ئەم پەخشەش بووە بە ماددەی میدیایی بۆ كەناڵەكانی هەواڵی ڕەسمی.  زۆرێك لەدەزگاكانی ڕاگەیاندن ئەم تەوژمەیان لەڕووماڵكردنی هەواڵەكانی ڕووداوەكاندا وەگەڕخست، بەتایبەت لەو وڵاتانەی كە ململانێ ناوخۆییەكانیان هەیە یان قەیرانی درێژخایەنیان هەیە وەك سوریا، لەڕێگەی بەكارهێنانی كەرەستە  ڤیدیۆییەكان ‌و ئەو هەواڵ‌ و وێنانەی میدیا كە لەلایەن هاووڵاتیان ‌و شایەتحاڵەكانەوە بەرهەم هاتبوو، بەشێوەیەكی چڕ و بەربلَاو لەسایتە هەواڵییەكاندا بڵاوكرانەوە و شوێنی تایبەتیان بۆ دابینكردن. هەروەها كەناڵە تەلەڤزیۆنەكان تەكنیكیان پێشخست بۆ ئەوەی رێگەیان پێبدەن ئەو جۆرە كەرەستە ‌و هەواڵانە بڵاوبكەنەوە‌و بە گرنگییەوە مامەڵە لەگەڵ ئەم ژانرە نوێیەی رۆژنامەنووسيیدا بكەن.

دەركەوتنی ڕۆژنامەگەریی هاووڵاتی ياخود هاووڵاتيی رۆژنامەنووس لەهەرێمی كوردستاندا؛بەهەمانشێوە چەمكێكی نوێیە و كەناڵەكان بەدیاردەیەكی نوێی دادەنێن‌ و لەهەندێك رووداو و هەواڵدا پشتی پێدەبەستن، بەتایبەتیش لە خۆپێشاندانەكانی ئەمدواییەی شاری سلێمانی ‌و ئەو هەڵچوون ‌و تەنگەژانەی كە لەناو پەرلەمانی كوردستاندا روویاندا، زۆربەی بەئامێری مۆبایل وێنەگیرابوون ‌و لەرێی واڵە تایبەت ‌و هەواڵییەكان پەخشكرانەوە. هەندێك لەدەزگا میدیایی ‌و تەلەڤزیۆنەكانيش وەك سەرچاوە پشتیان بەو گرتانە بەستبوو؛لەپەخشی تایبەتیدا وەك پرسێكی گرنگ مامەڵەی لەگەڵدا كرا. ئەمە لەكاتێكدا كامێرای فەرميی پەرلەمان لەوكاتەدا كوژێنرابوویەوە. هەروەها لەكاتی داخستنی كەناڵی (NRT)دا، كە دەست بەسەر بارەگا و كەلوپەلە میدیاییەكان‌ و بەتایبەتیش كامیراكانیاندا گیرابوو، لەسلێمانییەوە هاووڵاتیان وێنەی خۆپێشاندانەكان ‌و بارەگای تەلەڤزیۆنە داخراوەكەیان بە مۆبایلەكانی دەستیان دەگرت ‌و رەوانەی ستودیۆى كەناڵەكەیان لەدەرەوەی كوردستان ئەكرد و جارێكی تر لەوێوە پەخشئەكرایەوە. هەروەها دیاردەی بڵاوكردنەوەی توندوتیژی، برینداركردن، لێدان‌، ئازاردان، كوشتن، ئامێری تاوانەكە و بڵاوكردنەوەی لەتۆرى كۆمەڵایەتيی ‌و پێگە هەواڵییەكاندا بۆتە دیاردەیەكی قێزەون كە كاریگەریی خراپی لەسەر بواری دەروونيی ‌و تەندروستيی بینەران دەبێت. میدیای نوێ‌ و وماڵپەرە ئەلیكترۆنییەكان لەم سەردەمەدا سەرچاوەیەكی سەرەكی وەرگرتنی زانیاریین بۆ جەماوەر بەگشتيی‌و سیاسەتمەدار ‌و چینە دەستەبژێرەكەی كۆمەڵگا بەتایبەتی، تا ئاگادار ‌و ئاشنای ڕووداو ‌و گۆڕانكارییە ناوخۆيی ‌و هەرێميی ‌و جیهانییەكان بن. رووماڵی هەواڵیش لە ماڵپەرێكەوە  بۆ ماڵپەرێكی  تر گۆڕانكاريی بەسەردا دێت، ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ سیستم ‌و پێكهاتەی ئەو ماڵپەرانەی كە دابەشبوون بەسەر ماڵپەرە حكومی، حیزبيی و سەربەخۆكاندا. هەروەها پۆلێنكردنی رووماڵی هەواڵ لە وڵاتێكەوە بۆ وڵاتێكی تر ‌و لە ئایدیایەكەوە بۆ ئایدیایەكی تر دەگۆڕێت. بۆنموونە لەوڵاتە سەرمایەدار و لیبراڵ‌ و ئیسلامییەكاندا شێواز و تێڕوانینی جیاواز هەیە بۆ وێناكردن‌ و ڕیزبەنديی رووماڵی هەواڵەكان. لەبەرامبەر ئەو توێژینەوانەی لەسەر ماڵپەرە ئەلیكترۆنیەكاندا دەكرێن، پێویستە شیكار و شرۆڤەی تەواوی ئەو هۆكارانە بكرێت كە وێنای هەواڵ لەماڵپەرە ئەلیكترۆنیيەكاندا دەكەن.

ئەنجام

لەئەنجامی شیكردنەوەی توێژینەوەكانی پێشوو و هێنانەوەی نمونەكانی پەیپەرەكە، گەیشتینە ئەم ئەنجامامەی خواروە:

1. رۆژنامەگەریی هاووڵاتی؛دیاردەیەكی نوێیە و رۆڵی لەدارشتن ‌و گەیاندنی هەواڵ‌ و زانیارییەكان هەیە.
2. بەهای هەواڵ لای رۆژنامەگەریی هاووڵاتی؛ گرنگیيپێدراوە بەتایبەتی لەهەواڵی رووداوە سیاسيی ‌و گۆرانكارییە جیهانییەكاندا.
3. تۆرە كۆمەڵایەتيی‌ و پێگە كەسییەكان‌ و لاپەرە و واڵە تایبەتییەكان، بوونەتە مینبەرێكی سەرەكيی بڵاوكردنەوەی هەواڵ ‌و زانیارییەكان ‌و هەندێك لە ئاژانس‌ و دەزگای میدیایی وەك سەرچاوە پشتیان پێئەبەستێت.

 دەرئەنجام:

1. لەدونیای ئەمرۆی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا و راگەیاندندا سۆشیال میدیا بۆتە بەشێكی  گرنگی ژیانی  تاكەكانی كۆمەڵ‌ و زۆربەی چین و توێژەكان بەكاریدەهێنن. رۆژنامەگەریی هاووڵاتی؛ بۆئەوەی ببینە سەرچاوەیەكی گرنگ بۆ هەواڵ و زانیاريی بە بەرفراوانی سودیان لەو داهێنان ‌و پلاتفۆرم ‌و ئەپلیكەیشنانە وەرگرتووە كە بۆ مەبەستی هەواڵ بەكاردێن.
2. هەواڵ ‌و زانیاریی ‌و رووداوەكان رەگەزی سەرەكيی ‌و گرنگن كە لەلایەن ئاژانسەكانی هەواڵ‌ و دەزگا و میدیا گەورەكانەوە گرنگی پێدەدرێت‌ و لە رۆژنامەگەریی هاووڵاتيی وەردەگرنەوە.
3. رۆژنامەگەریی هاووڵاتی؛ بەئاسانيی دەتوانێت سود لەو واڵە ئەلكترۆنیانە وەربگرێت بەمەبەستی پەخشی راستەوخۆی هەواڵ ‌و رووداو، لێدوان ‌و شیكاريی ‌و چاوپێكەوتن.
4. دیاردەی هاووڵاتيی رۆژنامەنووس وایكرد كە وەرگر لە كەسێكی ناچالاكەوە بگۆرێت بۆ كەسێكی چالاك ‌و كارلێكی لەگەڵ بابەت ‌و هەواڵەكاندا هەبێت ‌و ببیێتەوە سەرچاوەی هەواڵ ‌و زانیاری.
5. هاووڵاتيی رۆژنامەنووس بۆ ئەوەی گوزارشت لەخۆی بكات و متمانەی تاك بەخۆی زیاد بكات، پێویستە بەبێ ترس لەگەڵ ئازاديی ڕادەربڕیندا بێت ‌و دووربكەوێتەوە لەزانیاريی گوماناوی.
6. راستگۆیی ناوەڕۆكی پەیام؛ چۆن دڵنیابین لەوەی كە وێنەكان یاریيان پێنەكراوە؟ دەتوانین متمانە بە زانیاريی خەڵك بكەین؟ گرنگيی متمانە لەدوای هەندێك لە ڕووداوە جیهانییەكان و كارەساتە گەورەكانی بەدەركەوت.
7. هاووڵاتيی رۆژنامەنووس؛ پێویستە گرنگيی بەناوەرۆكی هەواڵ‌ و زانیارییەكان بدات ‌و بە هەستكردن بە لێپرسراویەتيی مامەڵەیان لەگەڵدا بكات كە زیان بەكەس‌ و بە ژیانی تایبەتیان نەگەیەنێت.

سپاردە:

بۆ زانكۆ و پەیمانگە و دەزگا زانستیەكان:

1. توێژینەوەی زانستی لەسەر هاووڵاتيی رۆژنامەنووس لەهەموو لایەنەكانەوە ئەنجامبدرێت، چونكە بوارێكی نوێیە لەرۆژنامەگەريی بەگشتيی‌ و رۆژنامەگەريی كورديیدا بەتایبەتی.
2. داوا لەسەنتەرە زانستيیەكان ‌و لێكۆڵینەوەكان دەكات كە ئەو سەرچاوانەی بەزمانی بیانيی بەتایبەتیش بەزمانی ئینگلیزيی نوسراون، وەربگێرنە سەر زمانی كوردی، چونكە سەرچاوەی كەمە.
3. وەك بەشێك لەپرۆگرامی زانستيی لەبەشەكانی راگەیاندن لەزانكۆو پەیمانگاكاندا بخوێنرێت.

پێشنیاز:

1. گرنگی بە هاووڵاتيی رۆژنامەنووس بدرێت ‌و رێنمایی ‌و خاڵ‌ و پرسە یاسایی‌ و ئیتیكی‌ و پیشەییەكانی رۆژنامەنووسیان بۆ روونبكرێتەوە، بەتایبەت لەلایەن ئەو دەزگایانەی كە مامەڵەیان لەگەڵدا دەكەن ‌و وەك سەرچاوەی هەواڵ ‌و زانیاريی پشتیان پێدەبەستن.
2. پێویستە هاووڵاتيی رۆژنامەنووس بەشداريی لەخول ‌و ۆركشۆپی تەكنەلۆژی بەتایبەتیش لەفێربوون ‌و بەكارهێنانی ئەو بەرنامانەی كە بۆ رووماڵی هەواڵ‌ و زانیارییەكان ‌و پەخشی راستەوخۆ بەكاردێت.

سەرچاوەكان

سەرچاوە كان بەزمانی كوردی

1. عەبدوالرحمان, ف. (2020). رێبەری رۆژنامەوانیی مۆبایل. سلێمانی: چاپخانەی كارۆ.
2. عەلی, ب. (2018). هونەری هەواڵ نووسین رەگەزو جۆرو قاڵبەكانی دارشتنی نهەواڵ بەتیۆری‌و پراكتیكی. سلێمانی: زانكۆی پۆلیتەكنیكی سلێمانی.
3. تاڵەبانی, گ. ر., & ریشاوی, ع. ی. (2020). میدیای نوێ لەسایەی شۆرشی زانیارییەكاندا. سلێمانی: تۆری ئەكادیمیاو دیالۆگی میدیا.
4. فریبا, س., عەلی , ئ. ف., & كارزان, م. (2008). نەریتی رۆژنامەوانی. سلێمانی: وەزارەتی رۆشنبیری- بەرێوەبەرایەتی چاپ‌و بڵاوكردنەوە.
5. قادر, ك. ع. (2004). هونەری رۆژنامەنووسی. سلێمانی: خەندان بۆ پەخش‌و وەشاندن.
6. كەریمی, ب. (2006). بەرەو رۆژنامەی مۆدێرن. هەولێر: دەزگای ئاراس.
7. ئەلدروبی, م. (2006). رۆژنامەگەری‌و رۆژنامەنووسی هاوچەرخ. سلێمانی: دەزگای سەردەم. دۆسكی, ع. ئ. (2008). ڕۆڵی بنەمای بەدرخانیەكان لە گەشەپێدان و پێشخستنی هونەرەكانی ڕۆژنامەگەری كوردیدا 1932-1946. هەولێر: زانكۆی سەلاحەدین.

سەرچاوەكان بەزمانی عەرەبی

8. ابراهیم, ا. (2000). دراسات فی الفن الصحفی. مركز الاسكندریە, مصر.
9. الدلیمی, ع. م. (2010). الدعایە والارهاب. عمان: دار جریر للنشر والتوزیع.
10. الرحیە, خ. (2020). صحافە المواطن. السوریە: من منشورات الجامعە االفتراضیە السوریە، السوریە.
11. الرقمی, م. ه. (2016). تأثیر صحافە المواطن ومستقبلها فی ڤل التطور التكنولوجی. القاهرە: مركز هردو مع حق الجمهور فی المعرفە وتداول المعلومات.
12. الرقمی, م. ه. (2016). تأثیر صحافە المواطن ومستقبلها فی ظل التطور التكنولوجی . القاهرە: مركز هردو لدعم التعبیر الرقمی.
13. الزرن, ج. (2009). صحافە المواطن المتلقی عندما یصبح مرسلا. حث نشر بالمجلە التونسیە لعلوم الاتصال عدد 51و52 سنە .2009, 51-52.
14. بنایلی, س., بوزیدی, ر., & عمار, ه. (2020). ێ‌را‌و اإلعالمیین لوالیە المسیلە، نحو صحافە المواطن. جزائر: كلیە العلوم االجتماعیە والعلوم اإلنسانیە قسم علوم اإلعالم واالتصال تخصص اتصال.
15. بولصیف , ا., & بوعون, ا. (2020). استخدام تطبیقات صحافە الموبایل Mojo و تأثیراتها علی اڵادا‌و الإعلامی فی الجزائر. الجزائر: جامعە محمد لمین دباغین سطیف 2 وحدە بحث تنمیە الموارد البشریە.
16. حبیب, ب. ا. (2005). فەرهەنگی زاراوە گەلی راگەیاندن. هەولێر: لە چاپكراوەكانی كۆری زانیاری كوردستان.
17. حسن, ه. (2008). الخبر الصحفی دراسە لمفهوم الاخباریە فی صحافە. دراستە منشورە بغداد, 60.
18. شریف, ع. (2002). الاسالیب الفنیە فی تحریر الصحفی. القاهرە: دار انبا‌و الطابعە والنشر والتوزیع.
19. عبدالمعطی, ن. ا. (2014). صحافە المواطن نحو نمط اتصالی جدید، ، 2014،ص20-25). القاهرە: دار كتاب جامعی.
20. علاونە, ح. س. (2017). صحافە المواطن كمصدر للمعلومات من وجهە نظر الصحفیین اڵاردنیین . الاردن: المجلە الاردنیە للعلوم الاجتماعیە.
21. مكاوی, ح. ع. (2008). الاخبار الاژاعیە وەالتلفزیونیە. القاهرە: كتب غیر منشورە.
22. هیبە, م. م. (2000). الخبر الصحفی وتطبیقاتە. مركز الاسكندریە, مصر.
23. والاعلام, م. ا. (2019). دلیل المواطن الصحفی . تونس: مركز التطویر والاعلام.

 

سەرچاوەكان بەزمانی ئینگلیزی

24. Boyd, d. (2006). A Blogger‌s Blog; Exploring the Definition of a Medium. California: Berkeley.
25. Boyd, d. (2019). A Blogger‌s Blog; Exploring the Definition of a Medium. California: Berkeley: s.n. كالیفۆرنیا: dictionary, o. o., 2019. www.lexico.com. [Online] .
26. Braun, J. A. (2009). REHASHING THE GATE:NEWS VALUES, NON-NEWS SPACES, AND THE FUTURE OF GATEKEEPING. A Thesis Presented to the Faculty of the Graduate School of Cornell University in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree ofMaster of Science,4.
27. Deuze, M. (2003). The web and its journalisms: considering the consequences of different types of newsmedia online. 2003: New Media & Society, vol: 5, no: 2,.
28. Ivancheva, T. (2020, 8 25). News Values – Revised. Retrieved from http://www.natcorp.ox.ac.uk/: 30-5-2021
29. Wiki, m. o. (2019). Computer Hope. Online.

* ئەم بابەتە لە تەوەری «تێز و توێژینەوەی میدیایی» لە یەکەمین ژمارەی زستانی 2022ی گۆڤاری دەرگاوان_دا چاپکراوە.

** ئەم پەیپەرە وەك بەشێك لەپێداویستی  خوێندنی ماستەر لەزانكۆی پولیتەكنیكی سلێمانی-كۆلێژی تەكنیكی كارگێری-بەشی تەكنیكی میدیا؛ بەسەرپەرشتی پ.ی.د. رێبەر گۆران مستەفا بۆ ساڵی خوێندنی 2020-2021 پێشكەشكراوە.