د.شوان ئادەم ئەیڤەس
زمانی بازاڕیی تەلەڤزیۆنە كوردییەكان و بەكارهێنانەوەی لەبەرنامە بەناو كۆمیدییەكانیاندا وایكردووە زەوق و چێژی هونەری؛ رەونەقی جارانى نەمێنێت و رێسا پیشەییەكانی ئێستای بەرهەمهێنان و بڵاوكردنەوەی پەیامی میدیایی-ش بەهەند وەرنەگیرێن. لەو دۆخە شێواوەشدا، وەرگر یاخود بینەری بێچارە بووەتە قوربانیی سەرەكیی بەرەڵایی دەربڕین و ئازادیی جنێودان و جیاكاریی جێندەری!
هەڵبەتە زمانی راگەیاندن؛ زياتر مەبەست لێی ئەو زمانە گشتییە ئاسانەیە كە سەرجەم چین و توێژو تاكەكانی كۆمەڵگە بە جیاوازیی زار و زارۆچكەكانەوە بەكاریدەهێنن و لێی تێدەگەن، بەتایبەت ئەو زمانی دەربڕینەی لە گەیاندنی پەیامەكانداو لەرێی هەواڵ و بەرنامە و فلم و دراما و جۆرە جیاوازەكانی دیكەی راگەیاندنەوە بەكاردەهێنرێت (ئەیڤەس و عەبدوڵا، 2020). هەروەكچۆن كۆمیدیا؛ جۆرێكە لەجۆرەكانی ئەندێشە كە رەچەڵەكەكەی بۆ چەمكی (κωμῳδία, kōmōidía)ی یۆنانی دێرین دەگەڕێتەوە. بەجۆرێك لەدیموكراسییەتی ئەسینادا، رایگشتیی دەنگدەران دەكەوتە ژێر كاریگەریی هەجووی سیاسی (political satire)ەوە كە لەلایەن شاعیرە كۆمیدییەكانی سەرشانۆوە دەخرایەروو. مەبەست لێی؛ هەر گوتارێك یان كارێك بوو كە بەشێوەیەكی گشتیی پێكەنیناوی (humorous) بێت و ببێتە هۆی خۆشكردنی دۆخی بینەران لەرێی وروژاندنی ئارەزووی پێكەنین. بەتایبەت لەسەر تەختەی شانۆ، تەلەڤزیۆن، فلم، كۆمیدیای وەستاو (stand-up comedy) و كتێب و هەر جۆرە نێوەندێكی دیكەی خۆشباری (entertainment)ەوە (Henderson.,1993).
بەپێی توێژینەوەیەك كە بەزمانی ئینگلیزیی بڵاوكراوەتەوە؛ جەخت لەسەر پەیوەندیی پلەبەندی كولتورەكانی چێژبینینی میللیی لەدۆخی كۆمیدیی تەلەڤزیۆنە هۆڵەندییەكاندا كراوەتەوە و راپێویی لەگەڵ 340 هۆڵەندییدا كراوە. بەپێی وەڵامەكانیان چوار جۆر كولتوری كۆمیدیی چێژبینین بەدەركەوتوون كە دووان لەوانە پەیوەندییان بەپلەبەندییەوە هەیە، ئەوانیش: شێوازی بێنرخ و بازاڕی (lowbrow style) كە بۆ شارەزایانی پەروەردەیی چێژبەخش نییە و رقیان لێیدەبێتەوە؛ شێوازی بەنرخ و بەرزی رۆشنبیری (highbrow style) كە لەلای زۆرینەی ئەو كەسانەوە كەم ناسراوە كە ئاستی پەروەردەییان نزمە. هاوكات رێوشوێنەكانی چاوپێكەوتن بەكارهێنراون؛ بۆ تێگەیشتن لە هۆكارەكانی پشت ئەم نموونە نوێنەرایەتیی نەكراوانەی زانین و رقلێبوونەوە (knowledge and dislike). ئەو دەرئەنجامانەش زۆرتر لەگەڵ چەمكی چێژی رەوا (legitimate taste)ی پیربۆردیۆدا دەگونجێن وەك لە مۆدێلی كۆد و دژەكۆد (encoding/decoding model)ی ستیوارت هۆڵ. هەروەك ئارگیومێنتی سەرەكیی ئەو توێژینەوەیەش لەوەدا چڕبووەتەوە كە پێویستە تێگەیشتن لە چێژ دا هەبێت نەك تەنیا وەك نموونەیەك لە دڵخوازیيەكان (preferences)، بەڵكو وەك زانین یان مەعریفەیەكی كولتوری (cultural knowledge). ئەو كولتورەش بەپێی گروپەكان جیاوازە و لەبەردەوامییدان بەپلەبەندییەكانى چێژ (taste hierarchies)دا یەكلاكەرەوەيە (Kuipers, 2006: 359). واتە دەرئەنجامەكانی ئەو توێژینەوەیە سوودبەخش بوون؛ لەدەستنیشانكردنی تایبەتمەندییەكانی بەرنامە كۆمیدییەكان و كاریگەرییەكانی لەسەر ئاستە جیاوازەكانی زمانی راگەیاندن و كاریگەریی خراپ بەكارهێنانی لەسەر بینەرانى هۆڵەندا، بەتایبەت لەرووی ئاست و ئاڕاستە و تایبەتمەندێتیی میدیایی، كولتوری، پەروەردەیی و دەروونیی و كۆمەڵایەتیی ئەو پەیامانەی لەبەرنامەیەكی كۆمیدییەوە ئاڕاستەی وەرگران دەكرێن.
لەبەرامبەردا و بەپێی توێژینەوەیەكی دیكە كە لەپێناو دەرخستنی ئاستی خراپ بەكارهێنانی زمانی راگەیاندن لە بەرنامە كۆمیدییەكانی تەلەڤزیۆنە كوردییەكانی هەرێمی كوردستانی عێراق و كاریگەرییان لەسەر بینەران ئەنجام دراوە؛ سوود لە بۆچوونی 145 بەرتوێژ و شیكردنەوەی ناوەڕۆكی بابەتەكانی 12 ئەڵقەی هەڵبژێردراوی ساڵانی 2018-2020ی بەرنامەیەكی كۆمیدیی كەناڵێكی ئاسمانیی كوردیی وەرگیراوە. بەپێی دەرئەنجامە بەدەستهاتووەكانی ئەو توێژینەوەیە؛ خراپ بەكارهێنانی ئاستەكانی زمانی راگەیاندن لەو بەرنامە كۆمیدییەدا؛ كاریگەرییێكی نەرێنیی لەسەر بینەرانی بەرنامەكە هەبووە. بەجۆرێك زۆرینەیان لەوەدا هاوڕان كە ئەو بەرنامەیە بووەتە سەكۆیەكی میللیی بۆ ئاساییكردنەوەی جنێودان، بەخشینەوەی تۆمەت و ناوزڕاندنی كەس و گروپەكانی كۆمەڵگە و هۆكارێك بۆ شێواندنی زمانی كوردیی و شێوەزارەكانی، بەرهەمهێنانی توندوتیژی زارەكیی و دەروونیی و تۆخكردنەوەی جیاوازییە رەگەزییەكانی نێوان نێر و مێ. هەروەها بووەتە هۆی تێكدانی زەوق و سەلیقەی بینەرانی و رێزنەگرتنی خواستەكانیان و زیاتر بەدگۆیی و لاساریی منداڵان و هەرزەكاران و هۆكاری بێبەهاكردنی ئەتەكێتی كاركردنی هونەریی و بنەما پەروەردەییەكان و سوكایەتییكردن بە خێزان و كولتوری كوردیی و تایبەتمەندییەكانی. لەناوەخنی بابەتەكانی ئەڵقە پەخشكراوەكانیشییەوە، ئەوە دووبارە بوەتەوە كە بەئامانجگرتنی پێكەنین، برەودان بە زمانی بازاڕیی، برەودان بە كولتوری باوی پیاوسالاریی و جیاكاری جێندەری، برەودان بە تابۆ كۆمەڵایەتیی و سێكسییەكان، شێواندنی یاسای زمان و تێكەڵاوكردنی شێوەزارەكان، برەودان بە ناو و ناتۆرەی كەسەكان، بەهەندوەرنەگرتنی رێنماییە تەندروستییەكان و پێشێلكردنی رێسا پیشەییەكانی راگەیاندن و پێوەرەكانی؛ ناسنامەی سەرەكیی ئەو بەرنامە كۆمیدییە بوون (ئەیڤەس و عەبدوڵا، 2020). هەربۆیە گرنگە سنورێك بۆ پاشاگەردانی میدیای كوردیی و تراژیدیای بەرنامە كۆمیدییەكانی دابنرێت.
