مەجید ساڵح
“بە کپکردنی رای کەسێک، راستییەکمان شاردوەتەوە”
جون ستیوارد میل
لە یاسای سروشتیەوە بۆ لیبرالیزمی رەها
زیاتر لە ٤٠٠ ساڵە ئەو وڵاتانەی کە مێژوویەکی دێرینیان هەیە لە کاری رۆژنامەگەری، لە رێگەی یاساوە هەوڵدەدەن ئەرک و بەرپرسیارێتی کەناڵەکانی راگەیاندن لە کۆمەڵگاکانیان رێکبخەن. لەگەڵ ئەوەدا، ئەکادیمیی و پسپۆرانی بواری کۆمەڵناسیی و راگەیاندن، هەمیشە بەدوای دانانی تیۆری و پرەنسیپی نوێدا گەڕاون تاوەکو کەناڵەکانی راگەیاندن لە پاڵ ئەرکی گەیاندنی هەواڵ و زانیاری و بڵاوکردنەوەی بیروڕا جیاجیاکان، نەبنە هۆی تێدانی شیرازەی کۆمەڵایەتی کۆمەڵگاکانیان.
لە سەرەتای سەدەی هەژدەیەمدا، دوای ئەوەی کۆمەڵگاکانی رۆژئاوا بەهۆی تیۆرییەکانی لیبرالیزمی ئابورییەوە پێشکەوتنێکی گەورەیان بەخویانەوە بینی، لەبواری رۆژنامەوانیشدا “تیۆری ئازادی بێ کۆت و مەرجی رۆژنامەوانی” سەری هەڵدا و تاوەکو بیستەکانی سەدەی رابردوو برەوەی هەبوو. بەڵام بە هۆی پێڕاکێشانی لە رادەبەری کەناڵەکانی راگەیاندن و بەزاندنی هەموو سنورە کۆمەڵایەتی و سیاسیەکانەوە، کۆمەڵگا رۆژئاواییەکان بەرەو هەڵوەشانەوە و لەدەستدانی داب و نەریت و بەهاکا کۆمەڵایەتییەکانی دەچوون، ئەمەش پسپۆرانی کۆمەڵناسیی و میدیاکارانی ناچارکرد بیر لە چارەسەرێک بکەنەوە بۆ ئەوەی ئەوەی ماوە لەدەستنەچێ.
سانسۆر یان بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی
ساڵی ١٩٤٧، دوای جەنگی دووەمی جیهانی، بە پشتیوانی دارایی (دائیرەتولمەعاریفی بریتانیا) و گۆڤاری (تایم) لیژنەیەک لە کەسانی ئەکادیمیی و پسپۆر بە سەرۆکایەتی پرۆفیسۆر روبرت هوچر، و ئەندامێتی تيودور پترسون و وليم ريفرز، پێکهات بۆ ئامادەکردنی راپۆرتێک لە سەر کاریگەریی کەناڵەکانی راگەیاندن لە سەر کۆمەڵگا رۆژئاواییەکان. پاش ماوەیەک لیژنەکە راپۆرتێکی لە ژێر ناوی (رۆژنامەوانی ئازادو بەرپرسیار) ئامادە کرد. هاوکات لە گەڵ ئەو راپۆرتەدا وليم هوكينگ کە ئەندامی هەمان لیژنە بوو لێکۆڵینەوەیەکی زانستی بە ناوی (ئازادی رۆژنامەوانی: چوارچێوە و بەرپرسیارێتی) ئامادەکرد بەم جۆرە پرەنسیپەکانی (تیۆری بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی کەناڵەکانی راگەیاندن) راگەیندرا و وەک ئەڵتەرناتیڤێک بەرامبەر (تیۆری لیبرالیزم) خرایەڕوو. فەلسەفەی (تیۆری بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی کەناڵەکانی راگەیاندن) هاوکات لە گەڵ ئازادی کاری راگەیاندن جەخت لەسەر رۆڵی کەناڵەکانی راگەیاندن بەرامبەر کۆمەڵگاکانیان دەکاتەوە و شەش پرەنسیپی سەرەکی خستەڕوو:
یەکەم: بەشێوەیەکی گشتیی نابێ حکومەت کۆنترۆڵی کەناڵەکانی راگەیاندندا بکات، بەتایبەتی ئەو کەناڵانەی کە خاوەناکانیان کەس و دامەزراوەی ئەهلیی و تایبەتن؛ نابێ سانسۆر بخرێتە سەریان و تەنها ویژدانی پیشەی رۆژنامەوانی و سیاسی خۆیان ئاراستەیان دەکەن.
دووەم: خەڵک ئازادن لەوەی چی کەناڵیکی راگەیاندن بەکاردەهێنن و لەبەرامبەردا دەبێ کەناڵەکانی راگەیاندن کۆمەڵگاکانیان لە نوێترین و راسترین و زۆرترین و وردترین رووداوەکان ئاگادار بکەنەوە، واتە دەبێ کەناڵەکانی راگەیاندن درۆهەڵنەبەستن و جیاوازی بکەن لە نێوان گەیاندنی حەقیقەت و دەربڕینی بیروڕا و بۆچوونەکان.
سێیەم: دەبێ کەناڵەکانی راگەیاندن ببنە سەکۆیەک بۆ ئاڵوگۆڕکردنی بیروڕا و رەخنە و پێشنیازەکان و رێگەبدەن بۆ بڵاوبوونەوەی را جیاوازەکان و هەموو بۆچوونە گرنگەکان، چی ئەوانەی لە گەڵیدان و چی ئەوانەی ناکۆکن لە گەڵیاندا بخەنەڕوو.
چوارەم: دەبێ کەناڵەکانی راگەیاندن وێنەی کۆمەڵگا بە شێوەیەکی بابەتیانە پیشان بدەن و هەموو پێکهاتە و گروپە جیاوازەکانی کۆمەڵگا خۆیانی تێدا ببینەوە.
پێنجەم: دەبێ کەناڵەکانی راگەیاندن بەرپرسیار بن لە خستنەڕوو و روونکردنەوەی ئامانج و بەهاکانی کۆمەڵگا، و رێز لە نەریت و تایبەتمەندییە ترادیسۆنەکانی کۆمەڵگاکانیان بگرن.
شەشەم: دەبێ کەناڵەکانی راگەیاندن پابەندبن بە پێدانی زانیاریی بە خەڵک بەشێوەیەکی رۆژانە و خەڵک ئازادبن بۆ دەستڕاگەیشتنیان بە زانیارییەکان.
ساڵێک دوای ئەوە، جاڕنامەی گەردوونیی مافەکانی مرۆڤ لەلایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە دەرچوو. لە مادەی نۆزدەی ئەو جاڕنامەیە هاتووە: “هەموو کەسێک مافی رادەربڕین و وەرگرتن و بڵاوکردنەوەی هەواڵ بیروڕای خۆی هەیە بە هەر کەناڵێک کە دەیەوێت، بەبێ پابەند بوون بە سنورە”. دوابەدوای بڵاوبوونەوەی ئەو جاڕنامەیە، زۆربەی وڵاتەکان لە کاتی داڕشتنی یاساکانی تایبەت بە کەناڵەکانی راگەیاندن، بنەماکانی ئەو مادەیە و تیۆری بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی کەناڵەکانی راگەیاندنیان بەهەند وەرگرت. هاوکات لە گەڵ ئەوەدا دامودەزگاکانی راگەیاندن لە کاتی نووسینەوەی (پەیمانەکانی شەرەفی پیشەی رۆژنامەوانی) تایبەت بە خۆیان وەک پێوەرێکی سەرەکی بنەماکانی ئەو تیۆرییەیان لەبەرچاوگرت.
لە کوردستان چی باسە
هەرچەندە مێژووی رۆژنامەوانیی کوردی زیاتر لە سەد ساڵە، بەڵام بەهۆی نەبوونی دەوڵەتێکی سەربەخۆی کوردستانییەوە، ئەرکی رۆژنامەوانی لە کوردستان جیاواز بووە لە وڵاتانی خاوەن سەروەری. رۆژنامە و رۆژنامەوانی کورد هەمیشە لە بەرەی بەرگری کردندا بوون لە بوون، ئەمەش وایکردوە پێوەرەکانی رۆژنامەوانیی کەمتر بەسەردا جێبەجێ بکرێت. لە دوای راپەڕینی ١٩٩١ەوە لە هەرێمی کوردستاندا رۆژنامەوانی ؛لە رووی جۆر و ژمارەوە پێینایە قۆناغێکی دیکەوە و گۆڕانێکی زۆری بەسەردا هات، بەڵام خاوەندارێتی کەناڵەکانی راگەیاندن هەر بەدەست حزبەکانەوە مایەوە. بە مانایەکی تر ناوەڕۆکی پەیامەکانیان لە جوغزی پڕوپاگەندەی سیاسی و ئایدۆلۆژیای حزبەکانیان دەرنەچوون. کەناڵەکانی راگەیاندن نەک هەر بە ئەرکی بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی خۆیان هەڵنەسان، بەڵکو بوون مایەی سەرهەڵدانی گرژی سیاسی و سەربازیی، بگرە لە هەندێ قۆناغدا بوون بە بووقی جەنگ و کۆمەڵگایان بەسەر رەش و سپیدا دابەش کرد.
یاسا ناکاراکان
هەرچەندە حکومەتی و پەرلەمانی کوردستان هەوڵی زۆریاندا بۆ دانانی چوارچێوەی یاسایی بۆ رێکخستنی کاری رۆژنامەوانی لە هەرێم، بەڵام ژمارەی ئەو یاسایانەی کە پەیوەندیدارن بەکاری رۆژنامەوانییەوە تا ئێستا لە سێ یاسا تێپەڕ ناکات و لەخوارەوە ئاماژەیان پێ دەدەم.
یەکەم: یاسای ژماره (٤)ی ساڵی (١٩٩٨)ی سه‌ندیكای رۆژنامه‌وانان
ساڵی ٢٠٠٤ په‌رله‌مانی کوردستان یاساكەی هه‌موار كردەوە. لە رووی پراکتیکەوە ئەم یاسایە توانی هەردوو سەندیکاکەی (یەکێتی و پارتی) کە لە کاتی شەڕی ناوخۆدا لە سلێمانی و هەولێر دروست کرابوون، یەکخاتەوە، بەڵام هەرگیز نەیتوانی بیکات بە سەندیکایەک کە جێی باوەڕی تەواوی رۆژنامەوانان بێ، چونکە بەپێی رێژەی حزبەکان پۆستەکانی ئەو سەندیکایەیان لە نێوان خۆیاندا دابەشکرد. یاساکە لە رووی سەندیکاییەوە کەمترین کەموکوڕی تێدایە، بەڵام حزبەکان کۆنترۆڵیان کردوە و رۆژنامەنووسە سەربەخۆ و ئەهلیەکان خۆیانی تێدا نابیننەوە، جگە لەوە بە هەزاران کەسیان ترنجاندوەتە ناو ئەو سەندیکایەوە کە هیچ پەیوەندییەکیان بە کاری رۆژنامەنووسیەوە نییە.
دووەم: یاسای ژماره (٣٥)ی ساڵی ٢٠٠٧ی یاسای رێکخستنی کاری رۆژنامەنوسی لە هەرێمی کوردستاندا
ئەم یاسایە لە رووی ناوەڕۆکەوە یاسایەکی باشە، بەڵام توانیویەتی تەنها بەشێک لە کاروبارەکانی رۆژنامەوانی نوسراو چارەسەر بکات و رۆژنامەوانی بینراو و بیستراوی پشت گوێخستووە. جگە لەوە، بەهۆی کەلێنە یاساییەکانیەوە، لە کاتی سکاڵاکاندا دادوەر ناچارە کەمترین جار پەنای بۆ ببات. ئەم یاسایە باشیەکەی تەنیا لەوەدایە کە کاری مۆڵەتی دەرکردنی رۆژنامە و گۆڤاری بەشێوەیەکی ئاسان کردوە کە لە ناوچەکەدا نمونەی نییە.
سێیەم: یاساى ژماره (١١)ى ساڵى ٢٠١٣ یاساى مافى ده‌سكه‌وتنى زانیارى له هه‌رێمى كوردستان
(سەنتەری یاسا و دیموکراتی) و (یەکێتی نێودەوڵەتی رۆژنامەنوسان) لە راپۆتێکی تایبتدا کە لە سەر ئەم یاسا ئامادەیان کردوە گەیشتونەتە ئەو دەرئەنجامەی کە یاساکە توانیویەتی ٩٨ خاڵ لە کۆی گشتی ١٥٠ خاڵ بەدەست بهێنێت و لە ٩٥ وڵاتدا کە ئەم یاسایەیان هەیە پلەی ٢٨هەمین بەدەستبهێنێت. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت کە یاساکە دەوڵەمەندە و پێوەرە نێودەوڵەتییەکانی رەچاوکردوە، بەڵام لە کاتی دەرچوونیەوە تاوەکو ئێستا رێنماییەکانی جێبەجێکردنی لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە بۆ دەرنەکراوە.
کێ رۆژنامەنووسە؟
بەرفراوانبوونی تۆڕەکانی ئینتەرنێت و تەشەنەسەندنی سۆسیال میدیا، نەبوونی چوارچێوەیەکی یاسایی و ئەخلاقی بۆ رێکخستنی ئەم کەناڵەی پەیوەندیکردن، هەموو پێوەرە تەقلیدیەکانی دەستنیشانکردنی ئەوەی کێ رۆژنامەنووسە و کێ نوسەرە و کێ جوێنفرۆش و پەلاماردەرە، نەک هەر سەخت و دژوار کردوە، بگرە مەحاڵ کردوە. بە تایبەتی لەم هەرێمەی ئێمەدا، هەرکەس دوو بابەت لە فەیسبووکەکەیدا پۆست دەکات، ئیتر پێوایە ئەو رۆژنامەنووسە و لەکاتی سکاڵا و رووبەڕوبونەوەی دادگادا دەبێ مامەڵەی رۆژنامەنووسی لەگەڵدا بکرێت. لە دۆخێکی وادا بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی کەناڵەکانی راگەیاندنی تەقلیدی بەرامبەر بەو کۆمەڵگایانەی تێدا دەژین، زیاتر دەبێ و ئەرکەکانیان تەنها لە چوارچێوەی گەیاندنی هەواڵ و زانیاری قەتیس نامێنی و پێوسیت دەکات بۆ پتەوکردنی بەها کۆمەڵایەتییە پۆزەتیڤەکان و پاراستنیان هەوڵی زیاتر بخەنەگەڕ. جگە لەوە دەبێ ببنە سەکۆیەک بۆ ئەوەی هەموو چین و تویژەکانی کۆمەڵگا لە رێگەیانەوە خواست و بۆچوونەکانی خۆیان بەبێ هیچ سانسۆر و شێواندنێک بخەنەڕوو.
کەلێنە یاساییەکان
لەبەرامبەردا حکومەت و پەرلەمانی کوردستان دەبێ بەخێرایی هەموو ئەو کەلێنە یاسایانەی کە لە کوردستاندا هەیە پڕ بکەنەوە و وەک وڵاتانی دیکە کۆمەڵێک یاسای گرنگ بۆ رێکخستنی کاری رۆژنامەوانی دەرچوێنن لە سەرووی ئەو یاسایانەش:
یەکەم: یاسای راگەیاندن
بریتیە لە کۆمەڵێک یاسا کە لە رێگەیەوە پیشە و چالاکییەکانی کاری میدیایی و ئەو دەستە و دامەزراوانە رێکدەخات لە هەموو قۆناغەکانی وەرگرتنی مۆڵەت و دەستبەکاربوون وکارکردنیاندا. دەبێ ئامانج لە دەرچواندنی یاسای راگەیاندن بریتی بێت لە:
۱. بەرپێدانی پاراستنی مافی ئازادی رادەربڕین و بەرگریکردن لە مافەکانی رۆژنامەنووسان و دابینکردنی هەلومەرج و ژینگەیەکی لەبار بۆ کاروچالاکییەکانیان.
٢. پەرەپێدان و فراوانکردنی ماسمیدیای ئازاد و سەربەخۆ و گشتگیر.
٣. رەخساندنی هەلومەرج و کەناڵی گونجاو بۆ ئەوەی هاوڵاتیانی هەرێم بتوانن لە رێگەیەوە بیر و را و هەستوسۆزی خۆیان لە رێگەی نوسین، وێنە، فۆتۆگراڤ، هەر کەرەستەیەکی ئەدەبیی و هونەریی و چاپ و بڵاوکردنەوە دەربخەن.
٤. رەچاوکردنی مادەی نۆزدەی جاڕنامەی گەردونیی مافەکانی مرۆڤ دایناوە بۆ ئازادی رادەربڕین.
٥. هاوکاریکردنی کەناڵەکانی راگەیاندن بۆ ئەوەی بتوانن کاریگەریان هەبێ لەسەر بڵاوکردنەوەی کولتووری پێشکەوتووخوازانە و دروستکردنی رایگشتی پۆزەتیڤ کە لەبەرژەوەندی کۆمەڵگادا بێت.
دووەم: ئەنجومەنی باڵای راگەیاندن
دەبێ ئەم ئەنجومەنە سەربەخۆ بێت و ئەرکەکەی بریتی بێ لە رێکخستن و پێشخستنی کاری راگەیاندن لە هەرێمی کوردستاندا بە پێی پێوەرە مۆدێرنە نێودەوڵەتییەکان.
دەبێ ئامانجی دەستەكە بریتی لە پشتیوانیکردن لە هەموو دەستپێشەخریەکی میدیایی و رەخساندنی ژینگەیەکی لەبارە بۆ کارکردنی راگەیاندن و کۆمەنیکەیشن لە هەرێم، هەروەها گەرەنتی و پاراستنی ئازادی ڕۆژنامەنوسی و راگەیاندن لە چوارچێوەی ركابەری ئازاد و بەتایبەتی. ئەرکەکانی دەستە دەبێ بریتی بن لە:
١. مۆڵەتی کارکردن دەدات بە پرۆژەکانی راگەیاندن لە هەرێمی کوردستان دادەمەزرێن.
٢. مۆڵەتی کارکردن دەدات بە رۆژنامەنووس و پەیامنێر و کەناڵەکانی راگەیاندنی جیهانی (نوسراو، بینراو و بیستراو) کە دەیانەوێت لە هەرێمی کوردستاندا کار بکەن. ناسنامەی تایبەتی کارکردنیان لە سەر خاکی هەرێمی کوردستان بۆ دەردەکات بۆ ماوەیەکی دیاریکراو و کە قابیلی نویکردنەوە بێت، هەروەها کار ئاسانیان بۆ دەکات لە رێگەی دەستراگەیشتنیان بە هەواڵی دامودەزگاکانی حکومەت و بانگهێشکردنیان بۆ روماڵکردنی کۆنگرە رۆژنامەوانییەکان و پەیوەندی دروستکردنی بەردەوام لە گەڵیاندا.
٣. پێدانی مۆڵەتی کاری وێنەگرتنی تەلەفزیۆن و فۆتۆگراف بۆ ئەو تیمە راگەیاندنکارانەی کە لەدەروە دێن بە مەبەستی ئامادەکردنی مادەیەکی میدیایی لەسەر هەرێمی کوردستان.
٤. چاودێریکردنی مادە ئیعلامییەکانی نیوخۆیی هەرێمی کوردستان و دروستکردنی هەماهەنگی لە گەڵ سەرجەم دامودەزگاکانی حکومەت و هەموو ئەوانەی لەبواری راگەیاندندا کار دەکەن.
سێیەم: یاسای میدیای ئەلکترۆنی
دانانی یاسایەک بۆ بواری میدیای ئەلکترۆنی بەشێوەیەکی گشتیی دەبێ لە چوارچێوەی رێکخستندا بێت نەک سزا، بەتایبەتی بۆ ئەو پێگەو ماڵپەڕانەی کە لە سنوری دەسەڵاتی دەوڵەتدا دەکرێنەوە. هەلومەرجی پێشکەوتنی تەکنەلۆژیای زانیاری و پەیوەندیکردن وایکردوە وڵاتان یاسای تایبەتیان هەبێ بۆ میدیای ئەلکترۆنیی و بەتەواوەتی جیابێت لەو یاسایانەی کە بۆ میدیای تەقلیدی (کاغەز و بینراو و بسیتراوی) دادەنرێت. جگە لەو تاوانانەی کە تابعێکی جینایی تەواویان هەیە و یان ئەو هەواڵ و زانیاریی و وتارانەی کاریگەرییان لەسەر ئاشتی کۆمەڵایەتی هەیە.
دەرئەنجام
لەبەر ئەوەی ژینگەی سیاسیی هەرێمی کوردستان پڕە لە ململانێی حزبایەتی و میدیاکانیش بە زۆری موڵکی حزبەکانن، بۆیە تەنانەت لە گەیاندنی هەواڵ و زانیاری کە دەبێ بە مەوزوعیەت و بێلایەنیی بگەیەنرێن، بەداخەوە بوونەتە بەشێک لە پڕوپاگەندە و بازاڕدۆزینەوەی سیاسی و ئایدۆلۆژی بۆ حزبەکانی خاوەنیان، ئەوە چ جای وتار و نوسین و راپۆرتی رۆژنامەوانی، کە تێیاندا کەمترین هەستدەکرێ بە پەیڕوەکردنی بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی لە پەیام و سیاسەتی میدیایی ئەو کەناڵانە. لە نەبوونی دامەزراوەیەکی میدیایی سەربەخۆ و رێکخراوی پیشەیی راستەقینە، کە بتوانێ رێز لە ئازادی رادەبڕین و مافی هاوڵاتیان بۆ وەرگرتنی هەواڵی وزانیاری مەوزوعی، ئەو کەناڵانەی کە سەربەحزبەکانن هەمیشە وەک کەرەستەیەک بۆ پشێوی کۆمەڵایەتی و شێواندنی راستیەکان و دنەدان بە ململانیی و چەسپاندنی کولتووری رق و کینە دەمێننەوە، و ئاشتەوایی و پێکەوە ژیان لەم هەرێمەدا دەخەنە مەترسیەوە. تاکەچارەسەر بۆ دەرباز بوون لەو دۆخە، پڕکردنەوەی ئەو کەلێنە یاسایانەیە لە بواری کاری میدیایی، بەڵام یاساکان دەبێ بۆ رێکخستن بن، نەک بە گیانی سزا و تۆڵەسەندنەوە داڕێژرابن.
