میدیای پەروەردەیی‌ و پەروەردەی میدیایی لای منداڵان

شاهۆ خوارەحم كەریم^*

لەڕووی زانستیی ‌و تەكنەلۆژییەوە؛ كەرت و كایەی میدیا پێشكەوتنی گەورەی بەخۆوەبینیوە. بەجۆرێك لەڕێگەی ئامرازەكانی میدیاوە سات بە سات پەیامی جۆراوجۆرى ميديايى ئاڕاستەی وەرگر دەكرێت؛ هەندێك لەو پەیامانە لەگەڵ بەهاو رەوشت‌و كولتووردا یەكدەگرنەوە‌و بەشێكیشیان بەمەبەست شێوێنراون و بۆ ئاڕاستەكردنی مندڵان‌و گەنجان بەكاردەبرێن. ئەوەش وایكردووە ئەو ئامرازانە لەساختەكردنی راستییەكاندا مەترسییداربن. بۆیە پەروەردەی میدیایی؛ بۆتە پێویستییەكی گرنگ بۆ ئاشناكردنی منداڵان‌و هەرزەكاران بەئامانج‌و رەهەندە جۆراوجۆرەكانی میدیا‌و پاراستنیان لە كاریگەرییە نەرێنییەكانی ئەو پەیامانەی لەڕێگەی ئامرازەكانی میدیا‌وە دەگوازرێنەوە. گرنگیی پەروەردەی میدیایی لەوەدایە كە جەخت لەپەروەردەكردنی تاك لەسەر تێڕامان و بیركردنەوەی رەخنەگرانە دەكاتەوە، چونكە ئەگەر هاووڵاتی هۆشیاربێت، دەتوانێت لەڕێگەی بیركردنەوەی رەخنەگرانەوە لە كەرەستە‌و بەرهەمەكانی میدیا‌و چۆنیەتی بەكارهێنانیان تێبگات. سەرباری ئەوەش پەروەردەی میدیایی؛ بەشێكە لەدرووستكردنی تاكێكی رۆشنبیر‌و جەخت لەسەر وەرگرێكی پێگەیشتوو دەكاتەوە‌، بەوپێیەی كە ئەگەر تاك لەڕێگەی ئامرازەكانی میدیاوە ئاگاداری ژینگەی دەوروبەری بێت، توانای ئەوەیشی دەبێت لەڕێگەی ئەو ئامرازانەوە گوزارشت لەخۆی بكات؛ تەنانەت ئەگەر ئاستی خوێندەواریشی وەك پێویست نەبێت. هەربۆیە پەروەردەی میدیایی، وەرگر یان تاك دەكات بە كەسێكی بەرهەمهێنی كارا‌و كاریگەر كە توانای دەربڕینی بیروبۆچوونی هەبێت.

پەیوەنديی ميديا ‌و پەروەردە

پەیوەندیی نێوان میدیا ‌و پەروەردە پەیوەندییەكی هاوبەشە‌و هیچ لایەكیان ناتوانێت دەستبەرداری ئەویدیكەیان ببێت. دەتوانرێت تێبینی ئەوە بكرێت كە ئەم پەیوەندیی‌و پەیوەستبوونە لەڕێگەی ئەو پەیوەندییە هاوبەشەوە درووستدەبێت كە ئەم دووانە پێكەوە كۆدەكاتەوە؛ هەریەك لەپەروەردە‌ و میدیا گرنگیی بەڕەفتار‌و ئاڕاستەكردنی تاك دەدەن، هەردووكیشیان ئامانجیان یارمەتییدانی تاكە بۆ خۆگونجاندن لەگەڵ ژیاندا‌، سەرباری ئەوەی كە هەردووكیان گوزارشت لەكردەی تێگەیشتن‌و پێگەیاندن دەكەنەوە. لەوبارەوە مەحمود بەدر؛ ئامانجە هاوبەشەكانی ميديا‌و پەروەردە لەچەند خاڵێكدا كۆدەكاتەوە (بصفر وزملائه،82:2011):

1. هەردووكیان ئامانجیان ئەوەیە كە بەباشترین شێوە خزمەتی كۆمەڵگە بكەن.
2. هەردووكیان دەكرێت بەباشی بەكاربهێنرێن؛ بەئامانجی پاراستن‌و پتەوكردنی ئەو بەها‌و بنەمایانەی كە باوەڕیان پێیەتی، هەروەها كاركردن لەسەر جێگیيركردن‌و پارێزگاریيكردن لەكولتووری كۆمەڵگە‌.
3. هەردووكیان ئامانجیان بەردەواميی پەروەردەیە؛ لەپێناوی رەخساندنی زەمینەی بەرهەمهێناندا.

ميدياى پەروەردەیی و ئامانجەكانی

ميديا؛ یەكێكە لەهۆیەكانی پەروەردەو رۆشنبیری، بەڵام لەوەش زیاتر میدیای پەروەردەیی (Educational Media) بۆئەوەی هەموو ئەركە پەروەردەییەكانی میدیا بگرێتەوە فراواندەبێت. پسپۆڕانی ميديا؛ پێناسەی جۆرجۆراویان بۆ میدیای پەروەردەیی كردەوە تائەوەی كە هەندێكجار تێكەڵاویى لەنێوان میدیای پەروەردەیی ‌و میدیای فێركاريیدا هەیە، بەڵام دەكرێت “میدیایی پەروەردەیی وەك جۆرێك لەمیدیای تایبەتمەند بەبەكارهێنانی ئامرازەكانی ميديای جەماوەريی بۆ خزمەتكردنی هەموو شتێكی پەیوەست بەكردەی پەروەردەیی‌و پرۆگرامەكانی خوێندن پێناسە بكرێت.” (الزهراء ويوسف، 44:2020). واتە بەكارهێنانی ئامرازەكانی ميديا لەناو خوێندنگە‌و دەرەوەی خوێندنگەدا بۆ بەدیهێنانی ئامانجە پەروەردەییەكان لەچوارچێوەی رێكخستنی كۆمەڵایەتيی كۆمەڵگەدا. هەروەك پێشتر ئاماژەمان پێكرد، میدیای پەروەردەیی كار لەسەر بەدیهێنانی ئامانجە پەروەردەییەكان دەكات كە دەكرێت لەم چەند خاڵەدا پوختە بكرێن: (النذير،37:2019)، (إسماعيل وآخرون،131:2013)

1. بەشداريی لەچاندنی بەها باڵاكان ‌و بڵاوكردنەوەیاندا دەكات، بەتایبەت دەستبەركردنی بەهاكانی فێركردن، گەشەپێدانی ئاڕاستەی رەفتاری بنیاتنەر، بوژاندنەوەی ئاستی پەروەردە‌و هزر‌و شارستانيی‌و ویژدانی لای وەرگران.
2. لێكدانەوە‌و روونكردنەوەی سیاسەتی پەروەردەیی بۆ بەشداریيكردن لەسەركەوتن‌و كارلێكردن لەگەڵ یەكتردا.
3. پاراستن‌و بڵاوكردنەوەی میراتی پەروەردەیی، هەروەها ناساندنی كەسێتییە دیارەكان‌و هەوڵە پەروەردەیی‌و زانستییەكانیان.
4. پشتگیريی پەیوەنديیكردنى تەواوكاريی نێوان خێزان‌و خوێندنگە دەكات.
5. راهێنانی خوێندكاران لەسەر نووسین، خوێندنەوە، دەوڵەمەندكردنی مەعریفە كە یارمەتیيان دەدات بۆ پێشخستنی ژیانیان‌و بەرزكردنەوەی ئاستی خوێندنگەكانیان.
6. جەختكردنەوە لەسەر ئەوەی كە نەوەی نوێ سامانی راستەقینەی كۆمەڵگەن، چاودێریيكردن‌و گرنگیپێدان‌و پەروەردەكردنیان بەرپرسیارێتییەكە پێویستە هەمووان تێیدا بەشداربن.
7. لەئەستۆگرتن‌و چارەسەكردنی دۆز‌و كێشە پەروەردەیی‌و فێركارییەكانی خوێندكاران لەمیدیاكانەوە.
8. ناساندنی پێشكەوتنەكانی ئەمدواییە لەبواری هزری پەروەردەیی‌و تەكنەلۆژیای فێركاری، هەروەها هاندانی خوێندكار لەسەر توێژینەوەی زانستيی‌و رۆشنبیريی‌و میدیایی.
9. دەرخستنی رۆڵی خوێندنگە وەك ئامرازێكی سەرەكيی بۆ پەروەردە‌و فێركردن.
10. پتەوكردنی پەیوەنديی نێوان لێپرسراوان‌و كارمەندان‌و خەمخۆرانی پەروەردە لەوڵاتدا، هەروا پەرەپێدانی هۆشیاری بەرامبەر پەیامی مامۆستا‌و پێگەكەی لەكۆمەڵگەدا.

میدیای پەروەردەیی و بنەماكانی

هەموو میدیایەك لەسەر چەند بنەمایەك دادەڕێژرێت كە گوزارشت لەدیدگای ئەو میدیايە دەكات بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ رووداوەكاندا. هەندێكجار كارنامەی تایبەتيی لەپشتەوەیە، بەڵام میدیای پەروەردەیی لەسەر چەند پرەنسیپێك دادەرێژرێت كە پەیوەندیيدارن بەژێرخانی پەروەردەیی تاكەكانی كۆمەڵگەوەو دوورە لەبەرژەوەندی تایبەتيی كە بەگشتيی ئەم خاڵانە لەخۆدەگرێت: (الديهي،293:2015)، (‌أبوالحسن،104:2019)

1. قووڵكردنەوەی هەستی نیشتمانی، لەڕێگەی هۆشیاركردنەوەی هاووڵاتیان بەوەی كە رۆڵی خۆیان لەبوژاندنەوە‌و پارێزگاریيكردن لەسامان‌و دەستكەوتەكانی وڵاتەكەیاندا بگێڕن.
2. جەختكردنەوە لەسەر زمانی دایك كە ئامرازی سەرەكییە بۆ گوتاری میدیای پەروەردەیی‌و گەنجینە كولتوورییەكەی.
3. رۆشنایی خستنەسەر كۆڵەكە زانستییە پەروەردەییەكان لەپەیامی میدیای پەروەردەیی وەك: مامۆستا، خوێندكار، خوێندنگە، پڕۆگرام‌و خێزان‌و بەشداریيكردن لەناساندنی رۆڵ‌و ئەرك‌و مافەكانیاندا.
4. پابەندبوون بەبابەتیيبوون لەخستنەڕووی راستییەكاندا و دووركەوتنەوە لەزیادەڕۆیی قسەكردن‌و رێزگرتن لە وشە.
5. كارلێكردنی هۆشیارانە لەگەڵ پێشكەوتنەكانی شارستانێتی جیهانيی لەسەرجەم بوارەكاندا، هەروا هەماهەنگيی نێوان میدیای پەروەردەیی‌و دامەزراوە پەروەردەیی‌و كۆمەڵایەتییەكان.
6. پابەندبوون بەبنەما ئاینییەكان‌و چەمكە گەردوونی، مرۆڤایەتيی‌و ژیانییەكان.

په‌روه‌رده‌ی میدیایی و تایبەتمەندییەكانی

پەروەردەی میدیایی (Media Education)؛ چوارچێوەیەكی گشتییە بۆ كارامەیی دەستگەیشتن‌و شیكردنەوە‌و هەڵسەنگاندنى پەیامی میدیایی بەهەموو شێوەكانی بیستراو، بینراو، خوێندراو؛ “زاراوەیەكە بەمانای چۆنیەتی پەروەردەكردنی تاك دێت، بەجۆرێك بتوانێت مامەڵە لەگەڵ ئامرازە جۆراوجۆرەكانی ميديا (خوێندراو، بیستراو و بینراو)‌و ئینتەرنێت‌و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا بكات، ئەمەش دەكرێت لەڕێگەی پەروەردەی خێزانيی یان لەڕێگەی خوێندن لەقۆناغە جیاوازەكاندا وەك هەندێك وڵات پەیڕەوی دەكات، بەرجەستە بكرێت.” (رمضان، 2019: 14) بەواتایەكی دیكە بریتییە لەگرتنەبەری كۆمەڵێك رێكار بەمەبەستی ئامادەكردنی منداڵ یان خوێندكار بۆ تێگەیشتن‌و مامەڵەكردن لەو ژینگە میدیاییەی تێیدا دەژی. بەگشتی؛ تایبەتمەندییەكانی پەروەردەی میدیایی خۆی لەچەند خاڵێكدا دەبینێتەوە كە ئەمانەن: (الشميمري، 27:2010)

1. پاڵنەری فێربوون: پەروەردەی میدیایی بەدوای شتێكی هەستپێكراودا دەگەڕێت كە راستەوخۆ پەیوەنديی بەژیانی رۆژانەی فێرخوازەوە هەیە، بۆیە زیاتر سەرنجەكانی رادەكێشێت‌و هانی دەدات ئەو بوارە بدۆزێتەوەو نهێنییەكانی بزانێت.
2. دۆخی بوارەكە ‌و پێویستبوونی: مامەڵە لەگەڵ بەشێكی زۆر لەژیانی رۆژانەی مرۆڤ لەجیهانی هاوچەرخدا دەكات، ئەمەش وا لەفێرخواز دەكات هەست بەگرنگيی كارامەیی مامەڵە كردن لەگەڵ ئامرازەكانی میدیادا بكات.
3. بیركردنەوەی باڵا: پەروەردەی میدیایی یارمەتيی فێرخواز دەدات بۆئەوەی كارامەیی بیركردنەوەی باڵا بەدەستبهێنێت، یان لانیكەم هەست‌ بەگرنگییەكەی بكات، چونكە میدیا پانتاییەكی گرنگە بۆ كاراكردنی كارامەیی بیركردنەوە كە ئەویش كارامەییەكانی بیركردنەوەی رەخنەگرانە، بیركردنەوەی داهێنەرانە، توانای بڕیاردان، چارەسەركردنی كێشەكان لەخۆدەگرێت.
4. ئەنجامەكانی فێربوون: ئەنجامەكانی پەروەردەی میدیایی لەسەر كەسێتی تاك لەژیانی رۆژانەیدا بەئاسانيی دەبینرێن، بۆنموونە توانای كەسەكە بۆ چارەسەركردنی كێشە ئاڵۆزەكان.
5. متمانەبەخۆبوون‌و گیانی ئەرێنی: پەروەردەی میدیایی وێنایەكی گشتگیری ژینگەی میدیا‌و زۆرێك لەنهێنییەكان بۆ فێرخواز ئاشكرا‌ و دابین دەكات، ئەمەش متمانەبەخۆبوونی فێرخواز پتەودەكات‌و زەمینەیەكی ئەرێنيی بۆ دەرەخسێنێت كە رەفتاری ئەرێنيی بكات.
6. فێربوونی خوديی ‌و هەتاهەیی: پەروەردەی میدیایی هەنگاوی یەكەمە كە رێگە بەفێرخواز دەدات بۆ درێژەدان بەفێربوون لەبوارەكەی خۆیدا.

پەروەردەی میدیایی و توخمە بنچینەییەكانی لەباخچەی منداڵاندا

ئەم سەردەمە كە بەكۆمەڵگەی زیرەك (Smart Society) ناودەبرێت، وادەخوازێت كە منداڵان هەندێك كارامەییان لەبوارە جیاجیاكاندا هەبێت. یەكێك لەو كارامەییانەش پەروەردەی میدیای نوێ (New Media Education)یە؛ بۆ بەدەستهێنانی ئەو كارامەییەش لای منداڵانی باخچە، پێویستە منداڵان پشتگیريی بكرێن بۆ: (حسن،94:2015)

1. بەشداریيكردن: ئەمڕۆ منداڵان بەشێوەیەكی بەرچاو مامەڵە لەگەڵ ئامرازەكانی میدیاى نوێ-دا دەكەن، جا بەئاگایی بێت یان بێئاگایی. یەكەم هەنگاوی مەعریفەی میدیایی ئەوەیە كە منداڵان هۆشیاربكرێنەوە بۆئەوەی بتوانن كاریگەرییە میدیاییەكان كۆنتڕۆڵ بكەن‌و بەباشترین شێوەی مامەڵە لەگەڵدا بكەن. ئەمەش لەڕێگەی پشتگیریيكردن‌و رێنمایی منداڵان بۆ چۆنێتيی چوونەناوەوەو بەكارهێنان‌و هەڵبژاردنی ئامرازەكانی میدیای نوێ بەشێوەیەكی كاراو كاریگەر بەرجەستە دەبێت.
2. تێگەیشتن لەكردەی ماسمیدیا: ئامرازەكانی میدیا هەمەجۆرن، پەروەردەی میديایی پێویستی بەتێگەیشتنی ئەو توخمانە‌و پەیوەنديی نێوانیان هەیە، بەوەی كە بزانێت چۆن پەیامی ميديا بەرهەمدەهێنرێت‌و دەگوزارێتەوەو لێكدەدرێتەوە. بێگومان منداڵ لەقۆناغی باخچەدا توانای تێگەیشتن لەپەیامە میدیاییەكانی هەیە، بەڵام پێویستە ئەم توانایانە پەرەیان پێبدرێت‌. بەپێی توێژینەوەیەك كە (Rideout) ساڵی 2017 لەبارەى بەكارهێنانی میدیا لەلایەن منداڵانی تەمەنی سەرەتایی تاوەكو هەشت ساڵ لەسان فرانسیكۆ ئەنجامیداوە، گەیشتۆتە ئەو ئەنجامەی كە منداڵانی تەمەن 5-6ساڵ رۆژانە دەتوانن لانیكەم 26خولەك میدیای چاپكراو بخوێننەوە، هەروەك ئاماژەی بەوەشكردووە كە منداڵ لەو تەمەنەدا دەتوانێت لەپەیامەكانی میدیا، لە هەواڵ و ریكلامە بازرگانییەكان تێبگات.
3. گەڕان‌و دۆزینەوە: رێگەیەكی سادەیە بۆ وەڵامدانەوەی ناوەڕۆكی میدیا، تاك پێویستی بەم ستراتیجانە هەیە كە وەك بنەمایەك بیركردنەوە‌و هۆشیاری خۆی لەسەر ناوەڕۆكی میدیا بنیات بنێت. بەواتایەكی دیكە ئاشناكردنی منداڵانە كە چۆن كارلێك لەگەڵ ناوەڕۆكی میدیادا بكەن‌و ئەو پەیامانە بدۆزنەوە كە یارمەتيی گەشەی عەقڵيی‌و فێربوونی كۆمەڵایەتیيان دەدات.
4. هەڵسەنگاندن: بێگومان ئەوەی لەمیدیاوە پێشكەشدەكرێت لایەنی ئەرێنيی‌و نەرێنيی هەیە. ئەركی پەروەردەی میدیایى لەباخچەی منداڵان ئەوەیە كە تواناكانی منداڵ پەرەپێبدات بۆ چێژوەرگرتن لەجوانییەكان‌و ستایشی ناوەڕۆكەكان كە ئەمەش توانای بەكارهێنان بۆ چوونەناو چەندین ناوەڕۆكی دیكە لەخۆدەگرێت.
5. بیركردنەوەی رەخنەگرانە: بۆئەوەی منداڵ بەشێوەیەكی رەخنەگرانە مامەڵە لەگەڵ ئەو زانیارییانەدا بكات كە لەمیدیاكانەوە بەدەستیدەهێنێت، پێویستی بەپەرەپێدانی ئەم كارامەییانە هەیە: لێكۆڵینەوە لە زانیارییەكان، پرسیاركردن، گەڕان بەدوای زانیاريی لەچەند سەرچاوەیەكی هەمەلایەن، داواكردنی بەڵگە‌ بۆ گەیشتن بە دەرئەنجامی تایبەت، كردنەوەی كۆدەكان، شیكردنەوەی زانیارییەكان‌، لێكدانەوەیان‌ و دۆكيۆمێنتكردن لەخۆدەگرێت.
6. بەرهەمهێنان: بۆئەوەی منداڵ فێربێت چۆن بیرۆكە درووستبكات‌و گوزارشتی لێبكات، پێویستە ئەم كارامەییانەی پەرەپێبدرێت: خۆیان وەك داهێنەرێك لەمیدیادا ببینن، بیرۆكەكان بپشكنن، پاشان لەڕێگەی پوختەكردن‌و تێكەڵكردن‌و زیادو كەمكردنەوە بیرۆكەی نوێ گەڵاڵە بكەن.

بۆئەوەی منداڵ پەروەردەیەكی میدیایی هەبێت، پێویستی بەوە هەیە كە دەرفەتی بەشداریيكردن‌ و گەڕانی بۆ بڕەخسێنرێت؛ لەپێناوی پەرەدان بەهۆشیاری‌و كارامەییدا تاوەكو میدیا بەشێوەیەكی گونجاو و مەبەستدار بەكاربهێنێت. لێرەشەوە؛ منداڵ پێویستی بەوە هەیە لەناوەڕۆك‌و مەرامەكانی میدیا تێبگات، بۆئەوەی لەكەسێكی بەركاربەرەوە ببێتە كەسێكی رەخنەگر‌و هەڵسەنگێنەر‌و توانای ئەوەی هەبێت كە زانیارییەكانی ناو میدیا بەشێوەیەكی داهێنەرانە بەرهەمبهێنێتەوە.

سەرچاوەكان:

• بصفر، حسان بن عمر وعامر، طارق عبدالرؤوف ومـحمد، ربيع عبدالرؤوف. (2011). الإعلام التربوي مفهومه فلسفته أهدافه. مؤسسة طيبة للنشر والتوزيع. ط.1. القاهرة.
• الزهراء، فرج فاطمة ويوسف، مطروح. (2020). دور القنوات المتخصصة في التربية الإعلامية للطفل. مذكرة معدة استكمالا لمتطلبات نيل شهادة الماجستير. جامعة الوادي. الجزائر.
• أسماعيل، د.رابحي وبدوي، أم الخير ونجن، سميرة وزهاني، رجاء. (2013). الإعلام التربوي (مدخل نظري). مجلة دفاتر المخبر. المجلد8، العدد2. (ص124-140). الجزائر.
• النذير، د.مـحمد. (2019). الإعلام التربوي والتربية الإعلامية. مجلة الدراسات الإعلامية. العدد7. برلين.
• الديهي، د.مـحمد الدين إسماعيل الديهي. (2015). الإعلام التربوي الحديث. مكتبة الوفاء القانونية. ط.1. الإسكندرية. القاهرة.
• أبوالحسن، عبير حسين. (2019). التربية الإعلامية بالمدارس الحكومية والخاصة بمراحل التعليم الثانوي وانعكاستها على السلوك الاجتماعي. المجلة العلمية لبحوث الإعلام وتكنولوجيا الإتصال. العدد5. (ص107-126)
• رمضان، د.علياء عبدالفتاح. (2019). التربية الإعلامية في بيئة الإعلام الجديد. عالم الكتب. ط.1. القاهرة.
• الشميمري، فهد عبدالرحمن. (2010). التربية الإعلامية – كيف نتعامل مع الإعلام؟. مكتبة الملك فهد الوطنية للنشر والتوزيع. ط.1. الرياض.
• حسن، أحمد جمال. (2015). التربية الإعلامية. مكتبة دار المعرفة. ط.1. المنيا. المصر.

* خوێندكاری ماستەر لەميدياى پەروەردەیی منداڵان