د.شوان ئادەم ئەیڤەس
دوای نزیكەی 120ساڵ لەكردنەوەی یەكەم كۆلێژی رۆژنامەگەریی لەزانكۆكانی ئەمەریكادا و تێپەڕینی 20ساڵ بەسەر یەكەمین وانەی بەشە زانستییەكانی خوێندنی میدیایی لە پەیمانگە و زانکۆکانی ھەرێمی کوردستاندا؛ تازەبەتازە بانگەشەی ئەوە دەكرێت كە «ڕاگەیاندن هیچ زانست نییە، چونکە نووسین و بڵاوکردنەوەی: هەواڵ، ڕێپۆرتاژ، گوتار، ئینتەرڤیو، گۆشە…هتد، هیچ پەیوەندییان بە زانستەوە نییە و وەك زانست سەیرناكرێن، لەهەمان كات، دەکرێ لەسەر نووسینی هەواڵ یان هەر ژانرێکی دیکەی ڕۆژنامەنووسی، گوتارێکی زانستی، تێزی ماستەر یان دکتۆرا بنووسرێ، بەڵام ڕۆژنامەگەری وەک: فەلسەفە، کۆمەڵناسی، مێژوو، جوغرافیا، سیاسەت…هتد زانست نییە و زۆر لە زانست دوورە.». (سەپان،2020)
گرفتی بنچینەیی ئەو جۆرە تێڕوانینانە، هەر بەتەنها لەوەدا كورت نابێتەوە كە چەمکی زانست و چییەتی زانستى قورس (hard science) و زانستى سووك (junk science) ھەزم ناکات، بەڵكو راگەیاندن (media)يش وەك زانستێكی بەسوودى هاوچەرخ ناناسێت و ناشیەوێت لە پیشەیەكی ئەزموونكراوى پڕسەرئێشەی وەك رۆژنامەگەری (journalism) خورد و جیای بكاتەوە!
خوێندنی میدیایی؛ دیسپلینێك و كێڵگەیەكی خوێندنە كە بەرخورد لەگەڵ ناوەڕۆك و مێژوو و كاریگەرییەكانی میدیا هەمەجۆرەكاندا دەكات. ئەمجۆرە خوێندنەش، پشت بە نەریتەکانی هەریەك لە زانستە كۆمەڵایەتیی و مرۆییەكان دەبەستێت، بەڵام زۆرتر لەتایبەتمەندییە سەرەكییەكانی خوێندنی گەیاندن، زانستەكانی گەیاندن، گەیاندن و بەكۆگەیاندن (mass communication)دا چڕبوەتەوە ( Webster, 1995). لەم نێوەندەشدا، دەشێت توێژەران تیۆرەكان و شێوازەكانی خوێندنی میدیایی لەتایبەتمەندییە كولتوریی و رەوانبێژییەكان؛ لەوانە رەوانبێژیی ژمارەیی (digital rhetoric)، فەلسەفە، تیۆری ئەدەبی، دەروونناسی، زانستی سیاسەت، ئابوریی سیاسەت، ئابورییەکان، كۆمەڵناسی، مرۆڤناسی، تیۆری كۆمەڵایەتی، مێژووی هونەر و رەخنە، تیۆری فلم و تیۆری زانیاری؛ پەرە پێبدەن و بەكاری بهێنن (Dayan & Katz 1992).
میدیا، هاوشێوەی زانستە پەتیی و ئەزموونییەکانی نێو تاقیگە كیمیایی و بایلۆژییەكان لەهاوپۆل و پۆلە زانستييەكانی دیكە؛ دابڕاو نییە و لە پەیوەندییەكی بەرفراوانى بەردەوامی رۆژانەدايە لەگەڵ هەر دیاردە و دەركەوتێكی زانستیی و نازانستییشدا. بەپێی لێكدانەوە فەرهەنگييەكان؛ زانست بریتییە لە ماریفەت (knowledge) لەبارەی پێكهاتە (structure) و رەفتارەكان (behaviors)ی جیهانی سروشتیی و مادیی كە لەسەر راستەقینەكان (facts) بنیاتنراوەو دەتوانرێت لەرێی ئەزموونەكان (experiments)ەوە بسەلمێنرێن، لەوانە گەشەسەندنە نوێكانی زانست و تەكنۆلۆژیا، پێشكەوتنی هاوچەرخى زانست و یاساكانی زانست (Oxford, 2020).
بەدەربڕینێکی دیکە، زانست بەشێكە لەماریفەت یاخود خوێندنێک كە بەشێوەیەكی سیستماتیك مامەڵە لەگەڵ كۆمەڵە راستیی و راستەقینەیەکدا دەكات و وردەكارییەكانی یاسا گشتییەكان رێكدەخات و دەیانخاتەڕوو. هاوكات رۆژنامەگەری-ش؛ بەشێكە لە ماریفەت كە لە دیاردەیەك دەکۆڵێتەوە پەیوەندیی بەكۆكردنەوەی هەواڵ و دابەشكردن و داڕشتنی كۆرسێكی خوێندنەوە هەيە، بەتایبەت لە دامەزراوەكانی فێركردنی باڵادا كە خوێندكاران فێرى چۆنییەتی نووسين و داڕشتن و راگەیاندنی هەواڵ دەكەن (Collins, 2020). واتە ھەردووکیان بەشێکن لە ماریفەت؛ هەم میدیا رێباز و تیۆرەکانی زانست بەکاردەھێنێت و بەهۆیەوە كنە و پشكنین بۆ راستەقینەکان دەكات، هەم زانست جۆرە جیاوازەكانی میدیا و ژانرەكانی بۆ گەیاندنی چیرۆكی پشت هەوڵ و هەواڵە زانستییەكانی بەكاردەهێنێت.
لەرووی مێژووییەوە؛ كاریگەریی مۆدێلەكانی میدیا بەسەر چوار قۆناغی جیاوازدا دابەشکراون. قۆناغی یەكەم لە جەنگی جیهانیی یەكەمەوە دەستپێدەكات و تاوەكو كۆتایی 1930 درێژدەبێتەوە و بەوە دەناسرێتەوە كە میدیا كاریگەرییەكی بەرفراوانی لەسەر دانیشتووان هەبووە. قۆناغی دووەم بەنزیكەیی لەكۆتایی سییەكانەوە بۆ كۆتایی شەستەكان درێژدەبێتەوەو بەوە جیادەكرێتەوە كە میدیا كاریگەرییەکی بەرفراوانی نەبووە. قۆناغی سێیەم لەكۆتایی شەستەكانەوە بۆ كۆتایی حەفتاكان درێژ دەبێتەوەو بەدووبارە دۆزینەوەی كاریگەرییە بەهێزەكانی میدیا دەناسرێتەوە. قۆناغی چوارەم و مێژووی كاریگەرییە پێوانەییەكانی میدیا بۆ رۆژگاری ئەمڕۆ درێژدەبێتەوە كە بەكاریگەرییەكانی ئاڵوگۆڕكردن (negotiated) و مامەڵەكان (transactiona) دەناسرێتەوە (McQuail 2005, 46 و Frank, 2008).
سەرباری ئەو راستییە مێژووییانە لەبارەی گرنگیی و كاریگەرییەكانی خوێندنی میدیایی؛ لەهەرێمی كوردستاندا مێژووەكەی زۆر دوور و دێرین نییە. تەنانەت قۆناغەكانی بە زانست ناساندنی میدیا و پێویستیی پێگەیاندنی زانستیی نەوەی نوێی میدیاوانان بەشێوەیەكی سروشتیی گەشەی نەكردووە. هەر لەسەرەتادا و بۆ پڕكردنەوەی كەلێنی ستافی ئەكادیمی؛ سوود لە سیاسەتمەدارانی شاخ و ئەدیبانی شار وەرگیرا كە ئەوانیش بەپێی هێز و هەژموونی پێگە سیاسیی و ئەدەبییەكانیان، خوێندنی زانستیی راگەیاندن و رۆژنامەگەرییان تێكەڵاو بە سۆز و ئەندێشەی ئەدەب و پروپاگەندە و پەیوەندیی سیاسیی كرد. ئەوەش وایکرد جیانەکردنەوەی زانست لەئایین و ئەفسانە یاخود رۆژنامەگەریی لەئەدەب و سیاسەت و سیخوڕییکردن؛ ببێتە دەردێکی بێدەرمانی میدیای کوردیی و بەتێڕوانینی نازانستیی «خوێنەوار و پسپۆڕانی میدیا»ی ئەمڕۆش راستنەکرێتەوە!
