پەیوەندییە گشتییەكان‌و هونەری ئەتەكێت لەتۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا

بەناز رەسول كوێستانی*

داڕشتنەوەی: دەرگاوان

پەیوەندییە گشتییەكان؛ كار بۆ درووستكردنی متمانە لەناو تاكەكانی كۆمەڵگەو جەماوەردا دەكات. جا كۆمەڵگە‌و ژینگەی راستەقینە بێت یان ئەو كۆمەڵگە خەیاڵییەی لەناو تۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا بەرجەستە كراوە. ئەتەكێتی هەڵسووكەوتی تاك‌و بەكارهێنانی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان؛ پێویستییەكی ژیاریی‌و هاوچەرخی ژیانی تاكەكانی كۆمەڵە. ئەگەر بمانەوێت نەوەیەكی هۆشیار بخولقێنین، ئەوا پێویستمان بەهونەرەكانی ئەتەكێتە تا دەربڕینەكانمان درووست‌و ئامانجدار بن، چونكە جۆرە هونەرێكە و كۆمەڵێك بنەماو پێوەری هەیە كە پێیدەوترێت هونەری ئەتەكێت. رەفتاری جوان‌و هەڵسووكەوتی شارستانیانەیە، لەهەر سەردەم‌و قۆناغێكدا و لەژیانی رۆژانەدا؛ هونەری چەندایەتیی‌و چۆنایەتیی هەڵسووكەوت‌و رەفتارەكانمانە لەگەڵ خودی خۆمان‌و ئەوانیدیكەدا. تۆڕە كۆمەڵایەتیيەكانیش كە بەدەركەوتەیەكی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا‌و تۆری ئینتەرنێت‌و میدیای نوێ دادەنرێن، لەبنەڕەتدا مەبەست لە داهێنانیان، بنياتنان‌و گەشەپێدانی پەیوەندیی كۆمەڵایەتیی نێوان تاكەكانی كۆمەڵ بووە و بۆ چەندین چالاكیی‌و بواری جۆراوجۆر بەكاردەهێنرێت. گەشەكردنی تۆڕی كۆمەڵایەتیی بۆ بەیەكگەیشتنی تاكەكانی ناو كۆمەڵگە لەهەموو جیهاندا پەرەیسەندووەو زۆر بەئاسانیی بەهۆی بەكارهێنانی تەكنیكەكانەوە پەیوەندیی بەیەكەوە دەكەن، بۆ درووستكردنی پەیوەندیی كۆمەڵایەتی، زانستی، ئابووری، سیاسی، رۆشنبیری، بازرگانی، بەبازاڕكردن‌و پڕوپاگەندە بنیاتنراون. ئەم تۆڕە بۆتە بەشێك لەژیانی رۆژانەی بەكارهێنەرانی كە زانیاریی‌و بابەتی هەمەلایەنە بەشێوەی نووسین و فۆتۆ و ڤیدیۆ تێدا بڵاودەكەنەوە. لەژێر رۆشنایی ئەو بایەخ‌و گرنگییەی ئاماژەمان پێكرد، بیرۆكەی ئەنجامدانی ئەم توێژینەوەیە سەرچاوەی گرت كە ئامانج لێی دیارییكردنی رێنمایی‌و ئەتەكێتی بەكارهێنەرانە لە تۆڕە كۆمەڵایەتیيەكاندا. بەتایبەت لەپەرەپێدانی پەیوەندییە كۆمەڵایەتیيەكاندا. بۆتوێژینەوەكەش پشتمان بەچەند توێژینەوەیەكی پێشوو بەستووە كە لەماڵپەرە جیهانی، عەرەبیی‌و ناوخۆییەكاندا بڵاوكراونەتەوە. ئەم توێژینەوەیە لە سێ‌ بەشی سەرەكیی پێكهاتووە و بەوردیی لایەنە جیاجیاكانی پەیوەندییە گشتییەكان‌و ئەتەكێتی بەكارهێنەران‌و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان‌و رۆڵی لەپەرەپێدانی پەیوەندییە كۆمەڵایەتیيەكاندا روونكردۆتەوە. بەشی یەكەمی توێژینەوەكە؛ تەرخانكراوە بۆ رێبازنامە یاخود چوارچێوەی میتۆدیی كە تیایدا: كێشە، بایەخ‌، ئامانج، كۆمەڵ‌ و سامپڵی توێژینەوە، ئامڕاز‌و چەمك‌و زاراوەكان خراونەتەڕوو. بەشی دووەمی توێژینەوەكە؛ بۆ لایەنە تیۆرییەكان تەرخانكراوەو لەچەند تەوەرێكی سەرەكیی پێكهاتووە‌ كە تیایدا بەوردیی پەیوەندییە گشتییەكان‌و ئەتەكێتی بەكارهێنەران‌و تۆڕە كۆمەڵایەتیيەكان‌ ناسێندراون. بەشی سێیەم و كۆتایی توێژینەوەكەش؛ لە شیكاریینامەو دەرەنجام‌و راسپاردەو پێشنیازەكان پێكهاتووە.

بەشی یەكەم: چوارچێوەی توێژینەوە

پەیوەندییە گشتییەكان لەدنیای ئەمڕۆدا؛ یەكێكە لە زانستە هاوچەرخەكان كە بەپرۆسەو چالاكییەكی گرنگ دادەنرێت و لەلایەن دامەزراوەكانەوە ئەنجامدەدرێت و بۆ پەیوەندییكردن بەجەماوەرەوە، تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بەكاردەهێنن. بەكارهێنانی ئەو تۆڕانەش؛ پێویستیی بەئەتەكێت‌و هونەری مامەڵەكردن‌و كارامەیی تەواو هەیە. هاوكات بەكارهێنانی سەكۆكانی پەیوەندیيكردن لەلایەن تاكەكانی كۆمەڵگەوە بەشێوەیەكی درووست‌و هۆشیارانە و دوور لەزیانگەیاندن بەكەسانی چواردەوریان پەسەندە و دەتوانن بەكاریبهێنن. هەربۆیە، پرسیاری توێژەر؛ لەچوارچێوەی پێوەرە زانستییەكاندا بەمشێوەیەی خوارەوەیە:

1. پەیوەندییە گشتییەكان چییەو بنەماكانی چیین؟
2. مەبەست لە هونەری ئەتەكێت چییە ‌و خەسڵەتەكانی چین؟
3. مەبەست لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان‌ چییە و خزمەتگوزارییەكانی بۆ دامەزراوە جەماوەرییەكان چیین؟

گرنگیی لایەنی زانستیی ئەم توێژینەوەیە؛ دەچێتە بواری پسپۆڕیی پەیوەندییە گشتییەكان، بەتایبەت چۆنییەتی بەكارهێنانی تۆڕە كۆمەڵایەتیيەكان لەبواری ئیتیكی پەیوەندییە گشتییەكاندا. هەوڵێكی ئەكادیمیە بۆ شرۆڤەكردنی پەیوەندیی‌و كارلێك لەنێوان تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان‌و پەیوەندییە گشتییەكاندا. دەرخستنی لێكەوتەو میكانیزمەكانی بەكارهێنەرانە. لەڕێگەی ئەم توێژینەوەیەوە ئەو بەربەستانە رووندەبێتەوە كە دێتە بەردەم كاری پەیوەندییە گشتییەكان لەئیتیكی بەكارهێنانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا. هاوكات گرنگیی ئەم توێژیینەوەیە لەوەدایە كە تیشكدەخاتە سەر كەم وكوڕییەكانی پەیڕەونەكردنی  هەڵسووكەوتی درووست لەتۆڕە كۆمەڵایەتیيەكاندا. هەربۆیە؛ ئامانجی توێژینەوەكەش خۆی لەم چەند خاڵەی خوارەوەدا دەبینێتەوە:

1. بۆ زانینی ئاستی كاریگەریی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان لەسەر پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان لەنێو بەكارهێنەراندا.
2. بۆ زانینی ئاستی ئیتیكی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان لای بەكارهێنەران.
3. بۆ دەرخستنی ئەو رێنمایی‌و ئیتیكانەی كە پێویستە بەكارهێنەر پەیرەوی بكات تا لەكێشە دووربێت.
4. بۆ زانین‌و دیارییكردنی ئەو بەربەرستانەی دێنە بەردەم ئیتیكی پەیوەندییە گشتییەكان؛ لەمیانی بەكارهێنانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا.
5. بۆ دەستنیشانكردنی جۆری تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان كەزیاتر لەپرۆسەی پەیوەندییە گشتییەكاندا بەكاردێت.
6. بۆ زانینی كاریگەریی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان لەپرۆسەی پەیوەندییەگشتییەكاندا.
7. بۆ زانینی چۆنیەتی بەكارهێنانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان لەبواری پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان لەلایەن بەكارهێنەرانەوە.

بۆ وەڵامدانەوەی پرسیارەكان و ئامانجەكانی توێژینەوەكە؛ توێژەر میتۆدی وەسفیی و رێبازی شیكردنەوە ناوەڕۆكی بۆ شرۆڤەكردنی ئەو سەرچاوانە بەكارهێناوە كە لەگەڵ ناوەڕۆكی توێژینەوەكانی پێشوودا دەگونجێن. ئەوەیش لەپێناو گەیشتن بە دەرئەنجامێكی وردو گشتگیيردا. هەڵبژاردنی ئەم میتۆدەش بۆ ئەوەیە كە شیكردنەوەی ناوەڕۆك؛ شێوازێكە لەشێوازەكانی توێژینەوەی زانستیی لەبواری زانستی راگەیاندندا. هەروەها سنووری توێژینەوەكەش دابەشدەبێت بۆ:

1. سنووری شوێن: شاری سلێمانی و زانكۆی پۆلیتەكنیكی سلێمانی.
2. سنووری كات: لە 20/4/2021 دەستیپێكردوە و لە 20/ 6/2021 كۆتاییهاتووە.
3. سنووری بابەت: پەیوەندییە گشتییەكان‌و هونەری ئەتەكێت لەتۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا.

لەبارەی توێژینەوەكانی پێشوو كە لەم بوارەدا نووسراون؛ ئاماژە بەم چەند دانەیەی خوارەوە دراون:

1. توێژینەوەی دڵان ئیسماعیل مەولود بەناونیشانی: “بەكارهێنانی ئامرازەكانی میدیای نوێ بۆ پەیوەندییە گشتییەكان لە كارگێڕی گشتیی هەرێمی كوردستان”دا كە نامەیەكە و پێشكەشی ئەنجومەنی كۆلێژی ئاداب لە زانكۆی سەڵاحەدین- هەولێر كراوە؛ وەك بەشێك لەپێداویستییەكانی بەدەستهێنانی بڕوانامەی ماستەر لە راگەیاندن (رۆژنامە)دا بۆساڵی 2020. ئامانجی سەرەكی ئەم توێژینەوەیە بریتییە لەزانینی ئاست‌و چۆنییەتی بەكارهێنانی ئامرازەكانی میدیای نوێ بۆ كاروباری پەیوەندییە گشتییەكان لەسیستەمی كارگێڕی گشتییدا. هەروەها ئاستی شارەزایی كارمەندی پەیوەندییە گشتییەكان لەهەمبەر بەكارهێنانی ئامرازەكانی میدیای نوێ و گرینگترین لێكەوتەكانی بەكارهێنانی ئامرازەكانی میدیای نوێ بۆكاروباری پەیوەندییە گشتییەكان. ئەم توێژینەوەیە لەجۆری وەسفییە؛ توێژەر بەمەبەستی بەدەستهێنانی زانیاریی وردو پێویست سەبارەت بەبابەتی توێژینەوە میتۆدی رووپێوی بەكارهێناوە. كۆمەڵگەو نمونەی ئەم توێژینەوە بریتییە لەكۆی كارمەندانی بەشی پەیوەندییە گشتییەكان لەكۆی ئەو وەزارەتانەی بەشی پەیوەندییە گشتییەكان لە پەیكەری وەزارەتەكانیان هەیە كە بریتیین لە 57كەس لەماوەی نێوان 1/11/2019 تاكو 1/12/2019 فۆڕمەكان دابەشكراون و كۆكراونەوە. گرینگترین كەرەستەكانی كۆكردنەوەی زانیارییەكانیش بریتین لە تێبینی، چاوپێكەوتن، فۆڕمی راپرسی. فۆڕمی راپرسییەكە لە 17پرسیاری سەرەكیی پێكهاتووە. كەرەستە ئامارییەكانی وەك پڕۆگرامی SPSS بۆ شیكردنەوەی داتاكان‌و دەرخستنی ئەنجامەكان بەكارهاتووە و لەگرینگترین ئەو ئەنجامانەی كە ئەم توێژینەوەیە پێیگەیشتووە بریتیین لەوەی: یەكەم؛ لەنێوان كۆی ئامرازەكانی میدیای نوێدا، فەیسبووك بە زۆرترین رێژە بۆ كاری پەیوەندییە گشتییەكان لەلایەن كارمەندەكانییانەوە بەكاردێت و ئەپەكانی چاتكردن بە پلەی دووەم دێت، بەڵام كەمترین ئامرازی بەكارهاتوو بریتییە لە پۆدكاست. دووەم؛ زۆرینەی لێتوێژراوان بەشداریی بەڕێوەبردنی لاپەڕەی فەرمیی دامەزراوەكە دەكەن، بەڵام گرینگی بەو نامە و كۆمێنتانەی بۆیان دێت نادەن. سێیەم؛ پەیوەندییە گشتییەكان ئامرازەكانی میدیای نوێ بۆجێبەجێكردنی ئەركەكانی بەكاردەهێنێت؛ بە پلەی یەكەم بۆ درووستكردنی پەیوەندییەكان و بە پلەی دووەم بۆ ئەنجامدانی توێژینەوە. چوارەم؛ گرینگترین ئەو ئاستەنگانەی دێنە بەردەم پەیوەندییە گشتییەكان لەكاتی بەكارهێنانی ئامرازەكانی میدیای نوێدا، بریتیین لە: نەزانینی زمان، نەشارەزایی لە تەكنیكەكانی ئامرازەكانی میدیای نوێ، نەبوونی بودجەی پێویست، پاڵپشتی نەكردنی دامەزراوەكە لە پەیوەندییە گشتییەكاندا.
2. توێژینەوەی دانا فازل محەمەد و تاهر حەسۆ زێباری بەناونیشانی: “رۆڵی پێگەكانی پەیوەندی كۆمەڵایەتی لە پێگەیاندنی كۆمەڵایەتیدا” كە توێژینەوەیەكی وەسفیی شیكارییە و لە ژمارە سێی پاییزی گۆڤاری زانكۆی راپەرین-دا بڵاوكراوەتەوە. ئەم توێژینەوەیە هەوڵدەدات پەیوەندیی نێوان چەمكەكانی “پێگەیاندنی كۆمەڵاَیەتی، هۆشیاری سیاسی، پێگەكانی پەیوەندیی كۆمەڵایەتی” بدۆزێتەوە. پاشان ئاماژە بەسەرهەڵدانی پێگەكانی پەیوەندیی كۆمەڵایەتیی دەكات؛ بەمەبەستی دۆزینەوەی كاریگەریی و گرنگیی رۆڵیان لە پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان و ژیانی خەڵكدا كە ئایا تا چ رادەیەك كاریگەریی لەسەر هۆشیاری سیاسیی تاكەكان هەیە. پاشان كاریگەریی پێگەكانی پەیوەندیی كۆمەڵایەتیی لەداهاتوودا بەكوێ دەگات؛ ئایا هۆكارێك دەبێت بەدەستی جەماوەرەوە بۆ بەدەستهێنانی مافەكانیان یان دیسانەوە دەسەڵاتداران دەتوانن ئەم هۆكارەش وەك هۆكارەكانی تر بۆ بەرژەوەندیی خۆیان بەكاربهێنن و وەك جۆرێكی تر لەچاوبەستكردن ئامانجەكانیانی پێبەدیبهێنن. سەرئەنجام كارو كاریگەریی پێگەكانی پەیوەندیی كۆمەڵایەتیی سەرجەم بوارەكانی ژیانی كۆمەڵایەتی، سیاسی، ئابووری، دەروونیی مرۆڤایەتیی گرتۆتەوە. خەریكە ئەو دەبێتە خاوەنماڵ و مرۆڤەكان دەبنە میوان، سەراپای ژیانی لە پەیوەندییە كۆمەڵایەتیەكان، سیاسەت، ئابووری، بزنس، راگەیاندن، … تد گۆڕی. زۆر بەهێمنیی هاتە ناو ماڵەكان، بەڵام چاكترین شوێن‌و زۆرترین كاتی بۆ خۆی گرت و جێگۆركێی بە پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان كرد؛ جێگەی بە كەناڵە ئاسمانییەكان لێژ كرد، بەجۆرێك ئێستا هەڵمەتی هەڵبژاردنە سیاسیی و رێكخراوەییەكان بەڕێوەدەبات، نهێنیی تاك و خێزان و كۆمەڵەكان دەخاتەسەر شاشەی كۆمپیوتەرو مۆبایلەكان. هاوكات ئەوەی فێری دەبێت وازی لێناهێنێت و بەكارهێنەرانی بەردەوام لە زیادبووندان و بوار نەماوە خۆی تێنەخزێنێت.
3. توێژینەوەی ئاراز رەمەزان ئەحمەد بەناونیشانی: “كاریگەری بەكارهێنانی ئینتەرنێت لەسەر پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان، لەنێوان خوێندكارانی زانكۆ لەهەرێمی كوردستان”دا. توێژینەوەیەكی مەیدانییە و لە زانستە مرۆیی و كۆمەڵایەتییەكانی گۆڤاری زانكۆی جیهان_هەولێر لەساڵی 2019دا بڵاوكراوەتەوە. ئەم توێژینەوەیە؛ لەرووی جۆرەوە توێژینەوەیەكی وەسفییەو میتۆدی ناخشیكاریی‌و راپرسیی بۆ بەشە مەیدانییەكە بەكارهاتووەو لەم باسەشدا؛ توێژەر هەوڵییداوە لەچەند تەوەرێكدا روونكردنەوەی پێویست لەوبارەیەوە بخاتەڕوو. گرنگیی‌و ئامانجی توێژینەوەكە بریتیی بووە لەوەی كە ئایا بەكارهێنانی ئینتەرنێت كاریگەریی لەسەر پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان لەنێوان خوێندكارانی زانكۆ لەهەرێمی كوردستاندا داناوە. لایەنی پراكتیكی توێژینەوەكە؛ لە رێی راپرسییەكی ئۆنلاین ئەنجامدراوەو تێیدا 153خوێندكاری زانكۆی راپەڕین وەرگیراون و دواتر لەرێی رێبازی ناخشیاكارییەوە شرۆڤەی زانیارییەكانی راپرسییەكە كراوە. لەكۆتاییشدا؛ توێژەر بەچەند ئەنجامێك گەیشتووە، لەوانە: یەكەم؛ ئینتەرنێت وەك ئامڕازێكی نوێی پەیوەندییكردن بە رێژەیەكی زۆر لەلایەن خوێندكارانی زانكۆ لەهەرێمی كوردستاندا بۆ مەبەستی درووستكردن و بەردەوامییدان بەپەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان بەكاردەهێرنێت. دووەم؛ مۆبایلی زیرەك، بەربڵاوترین ئامڕازە بۆ چوونە ناو تۆڕەكانی ئینتەرنێت لای خوێندكارانی زانكۆ لەهەرێمی كوردستاندا. ئەوەیش بۆ ئاسانیی بەكارهێنان و ئاست و توانستی بەكارهێنانی تەكنۆلۆژیای نوێ لەلایەن خوێندكارانی زانكۆو ئاسان هەڵگرتنی مۆبایل بەهۆی بچووكیی قەبارەكەیەوە دەگەڕێتەوە. سێیەم؛ لەناو تۆڕەكانی ئینتەرنێتدا میدیایی كۆمەڵایەتی، بەربڵاوترین ناوەندی بەكارهێنانە لای خوێندكارانی زانكۆ لە هەرێمی كوردستاندا، بەتایبەتیش فەیسبووك و ڤایبەر. چوارەم؛ زۆربەی بەكارهێنەرانی ئینتەرنێت لەهەرێمی كوردستاندا لانیكەم لەماوەی رۆژێكدا بۆ سێ كاتژمێر بەكاریدەهێنن. پێنجەم؛ رێژەیەكی زۆری بەكارهێنەرانی تۆڕەكانی ئینتەرنێت لەهەرێمی كوردستاندا، پێیانوایە پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان لەناو ئینتەرنێتدا باشترو جێگیریترن بەبەراورد بەپەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانی ژیانی ئاسایی. شەشەم؛ زۆربەی بەكارهێنەرانی ئینتەرنێت لەهەرێمی كوردستاندا لەگەڵ قەدەغەكردنی ئینتەرنێت و تۆڕەكانی سۆشیال میدیادا نین، ئەوەیش ئەو كاریگەرییە زۆرەی ئینتەرنێت دەردەخات كەلەسەر ژیانی كۆمەڵایەتیی تاكەكان دروستییكردووەو وابەستەی ژینگەیەكی ئەلیكترۆنیی كردون كە قەدەغەكردن و داخستنی تۆڕەكانی ئینتەرنێتیان بەلاوە ئەستەمە. حەوتەم؛ بەكارهێنانی ئینتەرنێت بەشێوەیەكی گشتی؛ كاریگەریی ئەرێنیی و نەرێنیی لەسەر بەكارهێنەران هەیە، بەڵام كاریگەرییە ئەرێنییەكان لەلایەن بەكارهێنەرانەوە، زیاتر لەبەرچاوگیراون.
4. توێژینەوەی هاوبەشی Julia Julia و Dadang Kurnia و Ali Sudin بەناونیشانی: “كاریگەریی میدیای كۆمەڵایەتیی لەسەر پەیوەندیی سیاسییەكان؛ راپرسییەك لەبارەی دیدگای قوتابیان و مامۆستایانی قوتابخانەی سەرەتایی”. ئەم توێژینەوەیە بە زمانی ئینگلیزیی نووسراوە و پێشكەشی چەند زانكۆیەكی ئیندۆنیزیا كراوە. بەپێی ئەم توێژینەوەیە؛ میدیای كۆمەڵایەتیی لەژیانی رۆژانەدا كاریگەریی ئەرێنیی و نەرێنیی لەسەر رەفتار لێدەكەوێتەوە. ئەو كاریگەرییەش لەژینگەی پەروەردەییدا بەدەردەكەوێت، هەربۆیە ئەم توێژینەوەیە بە ئامانجی شیكردنەوەی رەفتاری قوتابیان لە پەیوەندییكردن لەرێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان نووسراوە. بۆئەو مەبەستەش؛ توێژینەوەكە راپرسییەكی لەسەر 147قوتابی تەمەن (19-24ساڵ) كردووە. لەئەنجامدا ئەوە سەلمێنراوە كە پەیوەندییكردن لە رێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە كاریگەریی لەسەر قوتابیەكان زیاترەو حەزیان بە پەیوەندییكردن لەگەڵ هەموو كەسێكدا هەیە. لەگەڵئەوەشدا ئەتەكێت لەپەیوەندییەكاندا كەمبووەتەوە، چونكە لە راپرسییەكەدا ئەوە دەركەوتووە كە رەفتاری پەیوەندییكردنی قوتابیان لە رێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە باش نییە و بەئەدەب نین، بۆیە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان كاریگەریی لەسەر رەوشت‌و ئاستی پەیوەندیی نێوان قوتابیان‌و مامۆستایان هەیە. توێژەر لەدەرئەنجامی راپرسیەكەدا گەیشتە ئەوەی كە زۆرینەی قوتابییەكان زانیاریی تەكنەلۆژییان هەیە‌و ئەوان بەكارهێنەری تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانن. هاوكات تەكنەلۆژیا لایەنی نەرێنیی هەبووەو كاریگەریی لەسەر رەوشت‌و ئەتەكێتی پەیوەندییكردن هەیە. ئەویش لە رێگەی بەكارهێنانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە؛ رەوشت‌و رەفتاری قوتابی لەپەیوەندییكردن لەگەڵ هاوتەمەن و مامۆستاكانیاندا كەمیكردووە.
5. توێژینەوەی بەهادین ئەحمەد محەمەد بەناونیشانی: “توڤیف الانترنیت ألانشگە العلاقات العامە فی المۆسسات الاعلامیە”. ئەم توێژینەوەیە وەك بەشێك لە پێدوایستییەكانی بەدەستهێنانی بڕوانامەی دكتۆرا ساڵی 2012 پێشكەش بە بەشی راگەیاندن لە كۆلیژی زانستە مرۆڤایەتییەكانی زانكۆی سلێمانی كراوە. گرفتی ئەم توێژینەوەیە بریتییە لە چۆنییەتیی‌و چەندێتیی بەكارهێنان‌و بەگەڕخستنی ئینتەرنێت بۆ چالاكیی پەیوەندییە گشتییەكان بۆ ئاشكراكردنی رێژەی لێكەوتەكانی ئینتەرنێت لەچالاكیی پەیوەندییە گشتییەكاندا. توێژەر؛ هەردوو رێبازی شیكردنەوەی ناوەڕۆك و رووپێویی بۆ هەردوو دەزگای خەندان و تۆڕی راگەیاندنی عێراقی وەك كۆمەڵگەی توێژینەوە بەكارهێناوە. ئامانجی ئەم توێژینەوەیە بریتییە لە: گەیشتن بەئاماژەگەلێكی زانستییانە كە بەشداریی لە دیارییكردنی واقیعی بەگەڕخستنی ئینتەرنێت، وەكو ئامرازێك بۆ چالاكیی پەیوەندییە گشتییەكانی دامەزراوەكانی راگەیاندن بكات. هاوكات بۆ ئاسانكردنی پرۆسەی پەیوەندییكردن‌و پەیوەندییە گشتییەكان لەنێوان راگەیاندنكار لەدامەزراوەكانی راگەیاندن و بەكارهێنەرانی پێگە ئەلیكترۆنییەكانی سەر تۆڕی ئینتەرنێت. ئەو دەرئەنجامانەی كە لەو توێژینەوە بەدیهاتوون، بریتیین لە: یەكەم؛ تۆڕی ئینتەرنێت، ئامرازێكی تەكنیكی هاوچەرخەو بەچەندین جۆر و لەچەندین بواردا بەكار دەهێنرێت، لەم رۆژگارەدا بەشێوەیەكی بەرفراوان لەچالاكیی پەیوەندییە گشتییەكان‌و دەزگاكانی راگەیاندندا لەلایەن دەزگاو كۆمپانیاكانەوە وەكیەك بەكاردەهێنرێت. دووەم؛ تۆڕی ئینتەرنێت خاوەنی كۆمەڵێك خەسڵەتی تەكنیكی و خزمەتگوزاریی ئەلیكترۆنییە كە دەكرێت لەلایەن كارمەندانی بواری پەیوەندییە گشتییەكان و راگەیاندن لە تۆڕی راگەیاندنی عێراقی و دەزگای خەندان بۆ پەخش و بڵاوكردنەوە بەنموونە بۆ چالاكیی پەیوەندییە گشتییەكان و دەزگاكەیان لەناوخۆو دەرەوەییدا بەگەڕبخڕێن. سێیەم؛ دەزگاكانی راگەیاندن بۆ ئەركە میدیاییەكانیان پەنا دەبەنەبەر تۆڕی ئینتەرنێت و بڵاكردنەوەی ئەلیكترۆنیی كە پێشكەشی جەماوەری تۆڕەكەی دەكەن. ئەویش لەرووی بەدەستهێنانی سەرچاوە جۆراوجۆرەكان لەهەواڵ و زانیارییە جیاوازەكانی بوارو تایبەتمەندییەكان بەشێوەیەكی ئاسان و راستەخۆ. هەروەها بەكارهێنانی وەكو ئامرازێكی جاڕدانی ئەلیكترۆنی؛ بەمەبەستی ناساندنی جەماوەری ئەلیكترۆنیی بە بەرنامەو بڵاوكراوە نوێیەكانیان. چوارەم؛ كارمەندانی بەشی راگەیاندن و پەیوەندییە گشتییەكان لەهەردوو سامپڵی توێژینەوەكەدا بەشێوەیەكی تەواو سوودیان لەخزمەتگوزارییە ئەلیكترۆنییەكان وەرنەگرتووە. پێنجەم؛ بەكارهێنانی خزمەتگوزاریی پۆستی ئەلیكترۆنیی بەشێوەیەكی بەرفراوان و نموونەیی و ئاستێكی بەرز لەلایەن كارمەندانی بواری راگەیاندن و پەیوەندییە گشتییەكان لەهەردوو دەزگای راگەیاندنی ناوبراو بۆ چالاكییەكانی پەیوەندییە گشتییەكانی دەزگاكانیان، چونكە لەهەردوو دەزگاكەدا تۆڕی ئینتەرنێت زۆرترین بەكارهێنەری هەیە. شەشەم؛ یارمەتییدانی دەزگاكانی راگەیاندن لەبنیاتنانی پەیوەندییەكان لەگەڵ دەزگا راگەیاندنە هاوشێوەكان و ئاژانسەكانی دەنگوباسی جیهانی، هەروەها لەبنیاتنانی پەیوەندیی كارلێكی ئەلیكترۆنیی و پەرەپێدانی لەگەڵ جەماوەری تۆڕەكەی لەسەر وێب و بەدەستهێنانی لایەنگیر بۆیان لەگەڵ خوڵقاندنی ناوبانگی باشی دەزگاكە لای جەماوەرەكەی.

ئەو پێنج توێژینەوەیەی سەرەوە كە لەم توێژینەوەیەدا خرانەڕوو؛ چەند بوارێك لەخۆدەگرن، لەوانە: پەیوەندییە گشتییەكان، تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان، رەفتاری بەكارهێنەران، كارگێڕی گشتیی و دامەزراوە حكومییەكان. توێژەر لەم توێژینەوەدا؛ هەوڵیداوە لەرووی كێشەو ئامانج‌و پرسیارەكانی توێژینەوە‌و هەنگاوە زانستییەكانی تر سوود لەو توێژینەوانەی پێشوو وەربگرێت، بەڵام خاڵی جیاوازی ئەم توێژینەوەیی بەردەست و ئەوانەی پیشوو بریتییە لەوەی كە لە ئامرازەكانی میدیای نوێدا تەنیا تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بەنموونە وەرگرتوون و كۆمەڵگەی توێژینەوەكانیشیان لایەنێكی دیارییكراویان لەدامەزراوە حكومیەكان وەرگرتووە. ئەوەیش خاڵێكی جیاكەرەوەیە لەم توێژینەوەیەی بەردەست كە كۆی ئامرازەكانی میدیای نوێی وەرگرتووەو كۆی وەزارەتەكانیش وەك كۆمەڵگەی توێژینەوە دیارییكراون و هەندێكیشیان بەتەنیا لەڕێگەی چاوپێكەوتنەوە تەواوی زانیارییەكان كۆكراوەنەوە. لەرووی میتۆدییەوە؛ زۆربەی توێژینەوەكانی پێشوو میتۆدی وەسفیی و رێبازەكانی رووپێویی‌و شیكردنەوەی ناوەڕۆك-یان بەكارهێناوە. بەتەنیا توێژینەوەكەی بەهائەدین ئەحمەد میتۆدی رووپێویی و شیكردنەوەی بەیەكەوە بەكارهێناوە. لەرووی دەرئەنجامەكانەوە؛ كۆی توێژینەوەكانی پێشوو ئەوەیان خستۆتەڕوو كە ئامرازەكانی میدیای نوێ و ئامرازە نوێیەكانی پەیوەندییكردن‌و تۆڕەكۆمەڵایەتییەكان بۆ كاری پەیوەندییە گشتییەكان بەكاردێن و رۆڵی گرنگیان لەبەرەوپێشبردنی كارەكانی پەیوەندییە گشتییەكاندا هەیە. هەروەك لەدەرئەنجامی ئەو توێژینەوانەشدا دەركەوتووە كەزۆرینەی گەنج‌و خوێندكار زانیاریی تەكنەلۆژیان هەیە‌و ئەوانە ئامرازن‌و بەكارهێنەران و بەكارهێنەرانی تۆڕەكۆمەڵایەتییەكان هەر ئەوانن. هەروەها دەركەوت كە تەكنەلۆژیا لایەنی نەرێنیی هەبووەو كاریگەریی لەسەر رەوشت‌و ئەتەكێتی پەیوەندییكردن لە رێگەی بەكارهێنانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان هەیە؛ رەوشت‌و رەفتاری قوتابی لەپەیوەندییكردن لەگەڵ هاوتەمەن و مامۆستایاندا كەمیكردووە. لێرەوە دەگەینە ئەوەی لەم توێژینەوەیەدا چەمك‌و دەستەواژە بەكارهاتووەكان بناسێنین، لەوانە:

1. پەیوەندییە گشتییەكان؛ زانستەو بەشێوەیەكی هونەریی سوود لەهەموو ئاستەكان و هەنگاوەكانی زانستە كۆمەڵایەتییەكان وەردەگرێت. هاوكات هۆكارێكە بۆ پەروەردەكردن و ئامادەكردنی جەماوەر بۆ ئەوەی بیروڕای هاوچەرخ لەپێناو تێگەیشتنی نێوان جەماوەرو دامەزراوەكان قبووڵ بكات و پەیوەندییە گشتییەكان بۆخزمەتی خۆی ئامرازەكانی گەیاندن و راگەیاندن‌و توێژینەوە زانستییەكان بەكاردەهێنێت.
2. ئەتەكێت؛ بەواتای‌ رێزگرتن لەخود و كەسانی‌ بەرامبەر و ئەنجامدانی‌ مامەڵە و رەفتاری‌ جوان لەگەڵیاندا دێت. بۆیە ئێستا ئەم چەمك و زاراوەیە زۆربڵاوە و رۆژانە لەنێوان مرۆڤەكاندا وەكو چەمك و زاراوەیەكی‌ نوێی‌ شارستانیی بەكاردەهێنرێت‌.
3. تۆڕەكۆمەڵایەتییەكان؛ هەموو ئەو تۆڕانەی پەیوەندییكردن دەگرێتەوە كە ئامانج لێیان بەستنەوەی تاك‌و كۆمەڵە بەیەكەوە، بۆ برەودان بە پەیوەندییەكانیان لەدنیای تەكنەلۆژیادا بەپێی ویست و ئارەزووی خۆیان.

بەشی دووەم: چەمك‌و تایبەتمەندییەكانی پەیوەندیی گشتی

1.2: چەمك‌و پێناسەی پەیوەندییە گشتییەكان

پەیوەندییە گشتییەكان  لەدەوروبەری كۆتایی سەدەی نۆزدەیەم سەریهەڵدا و لەناوەڕاستی سەدەی بیستەمدا زۆرتر بڵاوبوویەوە. پەیوەندیی گشتی؛‌ لەرووی‌ چەمكەوە لەدوو بڕگە پێكدێت كە بریتیین لە: پەیوەندی‌ (Relation )و گشتی (Public) كە پێكەوە واتای‌ پەیوەندییە گشتییەكان (Public Relations) دەگەیەنێت (الجوهری، 1986، صفحە 9). هەندێك لە توێژەر و نووسەرانی بواری پەیوەندییە گشتییەكان، تاووتوێی بونیادی بێژەییانەی چەمكی پەیوەندییە گشتییەكانیان كردووە كە دوولایەن لەخۆدەگرن: یەكەمیان؛ پەیوەندییەكانە كە بەواتای شێوەكانی ئەو پەیوەندییكردنانە دێت دەربارەی كارلێكی هەردوولا یان زیاتر یاخود نێوان دامەزراوەو جەماوەرەكەی. دوومیشیان؛  گشتیی_ە كە بەواتای جەماوەری فراوان‌و جیاواز دێت. واتە پەیوەندییە گشتییەكان (هەموو كردارە كارلێكییەكان لەگەڵ جەماوەرو كۆمەڵگە دەگرێتەوە. ئەم كارلێكەش چوارچێوەیەكی فراوان‌و ئامانجی هەمەجۆری هەیە كە بە فرەیی‌و هەمەڕەنگیی پێداویستیی تاكەكان‌و كۆمەڵەكان‌و جۆراوجۆربوونی بەرژەوەندیی‌و ئامانجەكانیان دەبێت .زاراوەی پەیوەندییە گشتییەكان دوو كۆڵەكەی بنچینەیی لەخۆدەگرێت كە بریتیین لە چەمكی تیۆری؛ لە سۆنگەی ئەوەی پەیوەندییە گشتییەكان فەلسەفەی كارگێڕی لەگەڵ چەمكی كردەیی؛ واتە ئەو ئامرازانەی بۆ هێنانەدی ئەو فەلسەفەیە دەگیرێنەبەر (ئەحمە، 2019، الصفحات 126-127). هاوكات پێناسەی پەیوەندییە گشتییەكان بەپێی ئەركەكانی دەگۆڕێت؛ هەندێ لەپێناسەكان جەخت لەسەر لایەنی گەیاندن دەكەنەوە،  كەچی هەندێكی تر جەخت لەسەر لایەنی كارگێڕیی دەكەنەوە، بەڵام هەندێكی تر جەخت لەسەر هەردوو لایەنی كارگێڕیی و گەیاندن دەكەنەوە (ئەحمەد، 2016، صفحە 8). هەربۆیە دانانی پێناسەیەكی تەواو گشتگیرو جێگیر بۆ پەیوەندییە گشتییەكان، كارێكی قوورس و زەحمەتە، چونكە زانستی پەیوەندییە گشتییەكان لەهەموو دامەزراوەو دەزگایەكدا رۆڵی خۆی دەبینێت. بۆیە چەندین دەستێوەردان‌و تێبینیی لەخۆدەگرێت. لەوبارەوە فیتز گیراڵد دەڵێت: ئامادەكردنی پەیوەندییە گشتییەكان بەبێ بوونی واتایەك گران‌و ئەستەم نییە، بەڵكو ئەو دەربڕینە ئەستەمییەكەی لەوەدایە كە واتای زۆر و جیاواز هەڵبگرێت. ئەو تێڕوانینەش دانپێدانان نییە بەكورتهێنان‌و پەككەوتن، بەڵام تێبینییەكە بۆ ئەو هەموو زاراوەو واتا زۆرانە كە گریمانە دەكرێت لەم دەربڕینەدا هەبن (الدلیمی د.، 2015، صفحە 30). هاوكات پەیمانگەی پەیوەندیی گشتی بەریتانیایی دەڵێت: پەیوەندیی گشتی؛ هەوڵێكی پلاندارە بەمەبەستی درووستكردنی پەیوەندیی و تێگەیشتن لەنێوان رێكخراو و جەماوەردا دەدرێت. زانا میلیت بەجۆرێكی تر پێناسەی پەیوەندیی گشتیی دەكات و دەڵێت: بریتییە لە زانینی بیروڕاو داواكاریی و حەز و ئارەزووەكانی جەماوەر و وەڵامدانەوەو جێبەجێكردنی ئەو داواكاریی و حەزو ئارەزووانە لەلایەن یەكە كارگێڕییەكانی رێكخراوەوە. لەلایەكی ترەوە زانا شیڵدز پێناسەیەكی فراوانتر بۆ چەمكی پەیوەندیی گشتیی دەكات كە بریتییە لەسەرجەم ئەو چالاكیانەی سروشتێكی گشتیی و جەماوەریی و بایەخێكی كۆمەڵایەتییان هەیە (گەڵاڵی، 2015، صفحە 30). هەریەك لە كرایگ ئارۆنۆف ‌و ئۆتیس باسكین-ش پێناسەی پەیوەندییە گشتییەكان دەكەن بەوەی “ئەركی كارگێڕیانەن و یارمەتیی دیارییكردنی ئامانجەكانی رێكخراوە ‌و ئاسانكاریی گۆڕانكاریی تیایدا دەدەن، كارمەندانی پەیوەندییە گشتییەكان پەیوەندیی بە جەماوەری ناوخۆیی‌و دەرەكییەوە دەكەن، بەتایبەت ئەوانەی پەیوەندییان بە رێكخراوەكەوە هەیە.” (یوسف، 2008، صفحە 21). بەبۆچوونی كاتلیپ و سنتر و بروم؛ پەیوەندییە گشتییەكان بریتییە لەو: “توانستە پلاندانراوە بۆ كاریگەریی خستنەسەر رایگشتی، لەمیانی ئەنجامدانی كاری باش‌و پەیوەندییكردنی دوو ئاڕاستەیی لە رێكخراوەكەوە بۆ جەماوەرەكەی‌و لە جەماوەرەكەیشەوە بۆ رێكخراوەكەیان.” (الشمری، 2009، صفحە 10) هاوكات كۆمەڵەی نێودەوڵەتیی پەیوەندییە گشتییەكان پێناسەی پەیوەندییە گشتییەكانی وەكو ئەركێكی كارگێڕیی‌و نەخشەكاریی كردووە بەوەی: “ئەركێكی كارگێڕییەو خاوەن مۆركێكی پلاندانراوى بەردەوامەو لەرێگەیەوە رێكخراوەكان‌و دەستە گشتیی‌و تایبەتەكان، سۆزو لایەنگیریی ئەوانە رادەكێشن كە بایەخیان پێدەدات‌و پارێزگاری لەمتمانەیان دەكات، لەرێگەی هەڵسەنگاندنی رایگشتیی پەیوەست پێیەوە لەپێناوی گرێدانی سیاسەتەكەی‌و رێكارییەكانی بەپێی توانا. هەروەها لەپێناوی هێنانەدی هاوكاریی‌و هەرەوەزیی بەرداری زیاترو بەرژەوەندیی گشتیی بەپلەیەكی لێهاتووانەو كارامانەتر لەرێگەی نەخشەكاریی زانیارییەكان‌و بڵاوكردنەوەی بە بەكارهێنانی راگەیاندنێكی گشتگییرو نەخشەكێشراو.” (الدلیمی ع.، 2016، صفحە 31). لەكۆتاییدا؛ دەكرێت پەیوەندییە گشتییەكان بەم توێژینەوەیەدا وەها پێناسە بكرێت كە زانستەو بەشێوەیەكی هونەریی سوود لەهەموو ئاستەكان و هەنگاوەكانی زانستە كۆمەڵایەتییەكان وەردەگرێت. هاوكات هۆكارێكە بۆ پەروەردەكردن و ئامادەكردنی جەماوەر بۆ ئەوەی بیروڕای هاوچەرخ لەپێناو تێگەیشتنی نێوان جەماوەرو دامەزراوەكان قبووڵ بكات و پەیوەندییە گشتییەكان بۆخزمەتی خۆی ئامرازەكانی گەیاندن و  راگەیاندن‌و توێژینەوە زانستییەكان بەكاردەهێنێت.

1.1.2: تایبەتمەندییەكانی پەیوەندی گشتی

لەئەنجامی ئەو پێناسانەی سەرەوەدا؛ چەندین تایبەتمەندیی هاوبەشی نێوان پێناسەكان هەیە یاخود وردەكارییەكانی نێوان پێناسەیەك‌و یەكێكیتر بەمشێوەیەی خوارەوە دیارییكراون:

1. پەیوەندییە گشتییەكان؛ فەلسەفەیەكی كۆمەڵایەتیی كارگێڕیین، بەشێوەی سیاسییانە كاروباری هاوبەشی ئامانجدار بۆ دابینكردنی متمانەو تێگەیشتنی نێوانی‌و نێوان جەماوەرەكەی دەریاندەبڕێت.
2. پەیوەندییە گشتییەكان؛ ئەركێكی كارگێڕییە و چالاكییەكە كارگێڕیی رێكخراوەكە ئەنجامی دەدات.
3. پەیوەندییە گشتییەكان؛ چالاكییەكی مەبەستدارو لێتوێژراوو ستراتیژییە، بۆ گەیشتن بە ئامانجەكانی رێكخراوەكە.
4. پەیوەندییە گشتییەكان؛ چالاكییەكی پلاندانراو(Planned)ە، ئەمەش واتای ئەوەیە كە پەیوەندییە گشتییەكان رێكخراون‌و پشت بە گەڕان (Research)و كۆكردنەوەی زانیارییەكان (  Information gathering)و شیكردنەوەیان (Analysis)  بەئامانجی دانانی چارەسەرو جێگرەوە  (Alternative)ی گونجاو دەبەستن كە بەپێی دەرامەتی بەردەست‌و لە رێگەی ماوەو كاتی دیارییكراو و هەنگاوی یەك لەدوای یەك (Systematic) رووبەڕووی رێكخراوەكە دەبنەوە.
5. پەیوەندییە گشتییەكان؛ جەخت لەسەر ئەنجامدانی ئەدائی باش (Good Performance)و باشترین بەكارهێنانی دەرامەت‌و ئامرازو دەزگاو تواناكان‌و كارامەییە مرۆیی‌و زانیارییەكان دەكاتەوە.
6. پەیوەندییە گشتییەكان؛ رەچاوی بەرژەوەندیی جەماوەر (Public Interest) دەكەن.
7. پەیوەندییە گشتییەكان؛ جەخت لەسەر پەیوەندییكردنی كراوە بەدوو ئاڕاستە (Open Two Way Communication) دەكەن.
8. پەیوەندییە گشتییەكان؛ ئەركێكی سەرەكیی رێكخراوەن (Management Function)كە پێگەیەكی ستراتیژی لە پەیكەری رێكخراوەكە داگیردەكەن و بەشێكن لەكرداری وەرگرتنی بڕیار لای كارگێڕی باڵا. هەوڵدان بۆ پێشكەشكردنی راوێژو پێشنیاز بۆ كارگێڕی باڵا؛ بەئامانجی بەشدارییكردن لەچارەسەری گرفتەكاندا.
9. پەیوەندییە گشتییەكان؛ جەخت لە سەر رێساو بنەما رەوشتییەكان دەكەنەوە؛ بۆ پاڵپشتییكردنی متمانەو بنیاتنانی لەنێوان دامەزراوەكەو جەماوەرەكەی.

2.1.2: بنەماكانی‌ پەیوەندیی‌ گشتی‌

پەیوەندییە گشتییەكان؛ رۆڵێكی بەرچاوی لەهۆیەكانی‌ پەیوەندییكردن لەسەردەمی‌ نوێدا هەیە. لەگرنگترین ئەو بنەمایانەش ئەم خاڵانەی‌ لای‌ خوارەوەية:

1. بەرپرسیاریەتی‌ كۆمەڵایەتیی‌ رێكخراو؛ زۆرێك لەبەرپرسیارێتییە كۆمەڵایەتییەكانی دەكەوێتە ئەستۆ، وەكو راستگۆیی لە جاڕدان كە بنەمای بنیاتنانی پەیوەندیی باشە لەگەڵ جەماوەرو دووركەوتنەوە لە زیان‌و ئازارگەیاندن بە كۆمەڵگە لەمیانی ئەوەی ئەو پەیوەندییانە ئەنجامیدەدەن، لةوانة: لە بازاڕسازيی كاڵای خراپ یان بازاڕسازیی بیروبۆچوونی هەڵە یاخود زانیاريی ناڕاست.
2. رێزگرتن لە ديدوبۆچوونی‌ تاكەكەس؛ جەختكردنەوەی پەیوەندییە گشتییەكان لە فەلسەفەكەی لەسەر رێسای باوەڕهێنان بە بەهای تاك‌و رێزگرتنی‌و دابینكردنی مافەكانی‌و ئەو پاداشتانەی دەبێت پێیبدرێت‌و پێدانی ئازاديی لەدەربڕینی ديد و بیروباوەڕەكانی.
3. نەشاردنەوەی‌ راستییەكان لەجەماوەر؛ گرتنەبەری سیاسەتی شاردنەوەی زانیارییەكان لەلایەن رێكخراوەكە بەئارِاستەی جەماوەرەكەی، گومان درووستدةكات.
4. پابەندبوون بە بنەمای‌ ئاكار و رەوشتی‌ جوان؛ خۆی لە سەرڕاستی‌و متمانەو راستگۆیی‌و بابەتیيبوون‌و دەستپاكيی‌و دادپەروەريی‌و بەكارهێنانی ئامرازەكانی راگەیاندندا دەبینێتەوە.
5. گرتنەبەری‌ شێواز و بنەمای‌ زانستيی‌ لەتوێژینەوە و بەدواداچوونەكاندا؛ ئەنجامدانی توێژینەوەو پێوانەكردنی ئارِاستەكانی رایگشتیی جەماوەری رێكخراوەكەیە (ئەحمە، 2019، الصفحات 170-173).
6. پەیوەندیی‌ گشتيی‌ پرۆسەیەكە لەناوخۆی‌ رێكخراوەوە بۆ دەرەوە دەستپێدەكات؛ دەبێت لەیەكترتێگەیشتنێكی ئاڵوگۆڕكراو لەنێوان دامەزراوەكەو ئەوانەی كار لەخزمەتگوزارییەكانیدا دەكەن هەبێت، چونكە ناكرێت دامەزراوەیەك یان دەزگایەك پەیوەندییەكانی لەگەڵ جەماوەری دەرەكیيدا باش بكات، بةلآم پەیوەندییەكانی لەگەڵ جەماوەری ناوخۆییدا باش نەبێت (النصر، 2009، صفحە 17).

3.1.2: جۆرەكانی پەیوەندییكردن و ئاستەنگە بنەڕەتییەكانی

پەیوەندییكردن لەسەر بنەمای هاوبەشی؛ لەنێوان نێرەرو وەرگردا دامەزراوە. ئامانج و مەبەستی سەرەكیی لەئەنجامدانی پەیوەندییكردن بەهۆی رەمزەوە، درووستكردنی واتایە لەلای وەرگر و هاوبەشی هەموو ئەو واتایانەی نێوان نێرەر و وەرگرە یاخود بەپێچەوانەوە، بۆیە چەند ئەم هاوبەشییەی واتا وردبێت رادەی سەركەوتنی و كاریگەریی پەیوەندییكردنەكە بەرزتر دەبێت، بەڵام لەكاتێكدا وەرگر واتا بەشێوەیەكی روون وەرناگرێت جا بەهەر هۆیەك بێت، پەیوەندییكردنەكە لەجێبەجێكردنی مەبەستەكانییدا سەركەوتوو نابێت. لێرەیشەوە؛ پەیوەندییكردن بۆ چەند رەگەزێكی سەرەكیی دابەشدەبێت؛ لەوانە: (الجوهری، 1986، صفحە 46)

1. نێرەر؛ ئەو كەسەیە كە دەست بە پرۆسەی پەیوەندییكردن دەكات بە ناردنی بیرورا و زانیاریی لەچوارچێوەی ئەو پەیامەی ئامادەی دەكات.
2. پەیام؛ لەپرۆسەی پەیوەندییكردندا بریتییە لەو ناوەڕۆكەی كە نێرەر دەیەوێت‌ بیگەیەنێتە وەرگر. واتە پەیام؛ ناوەرَۆكی رەوشتی پەیوەندییكردنە.
3. هۆكار؛ پەیام لەرێگای هۆكارەوە لەنێرەرەوە بۆ وەرگر دەگوازرێتەوە، بە جیاوازیی بارودۆخی پەیوەندییكردن و قەبارەو پەرتبوونی وەرگران و ماوەی دووریی نێوان نێرەر و وەرگر.
4. وەرگر؛ گرنگترین بازنەی پرۆسەی پەیوەندییكردنە، بۆیە پێویستە نێرەر رەچاوی سروشتی وەرگر بكات و تێیبگات تاكو بە چاكیی مەبەستی پەیامەكەی بپێكێت.
5. كاردانەوە؛ گەڕانەوەی زانیارییەكانە بۆ نێرەر تاكو بتوانێت‌ بڕیاری ئەوە بدات كە ئایا پەیامەكەی خۆی پێكاوە یان نا.
6. ژاوە ژاو؛ واتە ڵێڵیی و نەتوانینی شیكردنەوەی پەیام لەئەنجامی گەلێك هۆوە كەپەیوەندییان بە میكانیزم و ژینگە و دەورووبەری پرۆسەی پەیوەندییكردنەوە هەیە.

پۆڵێنی پەیوەندییكردن لەسەر بنەمای ناوەندی پەیوەندییكردنەكە دەبێت، لەوانە: پەیوەندیكردنی راستەوخۆ یان رووبەڕوو، پەیوەندییكردن لەڕێی كۆبوونەوەكانەوە، پەیوەندییكردن بەهۆی تەلەفونەوە، پەیوەندییكردن لەڕیگەی نوسراوەوە وەك: رۆژنامەو گۆڤار، پەیوەندییكردن لەڕیگەی بیستراوەوە وەك: رادیۆ، پەیوەندییكردن لەڕیگەی بیستراو و بینراوەوە وەك: تەلەڤزیۆن و ئینتەرنێت (مریدن، 2020، الصفحات 25-27). هەروەها پۆڵێنی پەیوەندییكردن لەسەر بنەمای رێكخستن، وەك: پەیوەندییكردنی فەرمیی و نا فەرمی.

4.1.2: شێوازەكانی پەیوەندییكردن

چەند رێگایەك بۆ پرۆسەی پەیوەندییكردن هەیە، لەوانە: پەیوەندیی لەنێوان كەسێك و كەسێكی تردا (راستەوخۆ یان بە تەلەفون)، لەنێوان كەس‌و ئامێرەكاندا (رۆبۆت)، لەنێوان كەس و گیانەوەراندا، لەنێوان ئامێر ‌و ئامێردا (كۆمپیوتەر لەگەڵ كۆمپیوتەردا)، پەیوەندی رۆحی (پاڕانەوەو نوێژكردن وپاراسایكۆلۆژی). هەروەها زانایان خوازیاری پۆلێنكردنی مۆدێلەكانی پەیوەندییكردن بوون، ئەوەش وەك یارییدەدەرێك بۆ تێگەیشتن و پەیبردن بەدیاردەكان (طبت، 2019، صفحە 35). هاوكات  پۆلێنكردن لەسەر بنەمای ئاستەكانی پەیوەندییكردن دابەشدەبێت بۆ: پەیوەندییكردنی خودی، پەیوەندییكردن لەنێوان دووكەسدا، پەیوەندییكردنی بەكۆمەڵ، پەیوەندییكردن لەڕێگەی كولتورەكانەوە، پەیوەندییكردنی گشتی، پەیوەندییكردن لەڕێگەی ناوەندەكانی میدیای جەماوەرییەوە، پۆلێنكردن لەسەر بنەمای زمان و شیكردنەوە: مۆدیلەكانی ئاخاوتن، مۆدیلە وەرزشییەكان، مۆدیلەكانی ئاخوتنی وێنەدار، مۆدێلە شیكارییەكان (البدوی، 2006، صفحە 42).

2.2: چەمك‌و پێناسە و رۆڵ‌و بنەماكانی هونەری ئەتەكێت

1.2.2: چەمك‌و پێناسەی هونەری ئەتەكێت

ئەتەكێت (Etiquette) جۆرو شێوازی زۆرە، بەڵام ئەوەی توێژەر مەبەستێتی لەم توێژینەوەدا، ئەتەكێتی بەكارهێنانی كاری میدیایی‌و میدیای نوێیە. ئەتەكێت؛ چەمك‌و زاراوەیەكی‌ ئەوروپاییە كە بەواتای‌ هونەری‌ مامەڵەكردن‌و پابەندبوون بە ئادابی‌ گشتییەوە دێت. دواتر ئەم زاراوەیە بۆ ئەو كەسانە بەكاردەهات كە لە رێگەی‌ كارتی‌ داوەتنامەوە بۆ ئەو ئاهەنگ و بۆنەو مەراسیمانە بانگهێشتدەكران كە كۆشكی‌ پاشایەتیی‌ لەفەرەنسا رێكیدەخستن. وشەی ئیتیك (Ethic) لەبنەڕەتدا لە (Ethos)ی یۆنانییەوە وەرگیراوە كە بەواتای ئاكار و نەریت دێت و زانستێكی ئاكارییە، بایەخ بەلایەنی تیۆریی و پراكتیكی بەها ئاكارییەكان (moral) دەدات، (ئەیڤەس، 2006،لا:74). وشەكە بەفەرەنسایی( Dentologie Le)یە كە واتای ئیتیكی پیشەییەو لەدوو وشە پێكدێت: (Dentos) كە واتای پێویستیی ئەنجامدانی كارێك دەگەیەنێت؛ (Logos)یش واتای زانست دەگەیەنێت، بەڵام فەرەنساییەكان لەدوای لكاندنی هەردوو وشەكە بە واتای ئیتیكی پیشەیی بەكاریدەهێنن. ئەتەكێت؛ بەواتای‌ هونەری‌ مامەڵەكردن لەگەڵ دەوروبەردا دێت؛ ئەم چەمكە لەبنەڕەتدا وشەیەكی‌ فەرەنساییە، بەواتای‌ لكاندنی‌ كارت بەسەر شووشەی‌ خواردنەوەدا دێت، تاوەكو بزانرێت كەجۆری‌ خواردنەوەكە چیی‌ تێدایە؟ (البدرانی، 2015، ص:12) بەشێوەیەك لەشێوەكان ئەتەكێت بەشێكە لەرۆشنبیریی‌ گشتیی و پەیوەندییدارە بەبواری‌ پەیوەندییە گشتییەكان‌و كاری‌ دبلۆماسییەتەوە.. سەبارەت بە پێناسەی ئیتیكی میدیا-ش رای جیاواز زۆرە، بەڵام لەلای هەندێك “بریتییە لە كۆمەڵێك پرەنسیپی ئەخلاقی پیشەیی كاركردن، كە رۆژنامەنووسان و كەناڵەكانی راگەیاندن لەكاتی مامەڵەكردنیان لەگەڵ كێشەكانی كۆمەڵگە، پەنای بۆ دەبەن. بەڵام ئەوانەی كە تایبەتن بەجێبەجێكردنی ئەو ئاكارانە، بەرهەمهَینەرانی پەیامە میدیاییەكان، دامودەزگاكانی راگەیاندن و كۆمپانیاكانی بواری ریكلامن.” (رشید، 2010) هەروەها د.هێرش ڕەسوڵ پێناسەیەكی دیكە دەكات و دەڵێت: “زاراوەیەكە ئاماژە بەو رێسا ون و ئاشكرایانەی رەفتاری پیشەیی لە ناوەندەكانی كەمیۆنیكەیشن دەكات، لەگەڵ ئەو ئاڕاستە كاریگەر و سكاڵایانەیشی، كە پەیوەندیدارن بەهەموو ئەو شێوازانەی كاركردن و ئەو دەسكەوتانەی گونجاون.”(رەسوڵ، 2009، لا:164) بەڵام د.مەغدید سەپان پێیوایە ئیتیك بەشێكە لە فەلسەفە و هەوڵدەدات، وەڵامی هەندێك پرسیار بداتەوە وەك: شتی باش چییە؟ شتی راست چییە؟ مرۆڤ چ بكا؟، بەڵام بەشێوەیەكی روونتر چەند رێسایەك هەیە، بۆ ئەوەی مرۆڤ چۆن بەباشترین شێوە هەڵسوكەوت بكات.(سەپان، 2005،لا:22) هاوكات ئەحمەد مستەفا عمران دەڵێت: ئیتیكی رۆژنامەوانی؛ رێكخراوێكە پێكهاتووە لەو بنەماو پێوەرانەی هەوڵی ئاڕاستەكردنی رۆژنامەوان دەدەن، لەهەڵسووكەوتەكانیان لەكاتی ئەنجامدانی كارەكانیاندا، بەجۆرێك یەكانگیربێت لەگەڵ وەزیفەی دەزگا رۆژنامەوانییەكان‌و بەرژەوەندییە گشتییەكانی كۆمەڵگەدا (عومەر، 2012).

2.2.2: خەسڵەتەكانی هونەری ئەتەكێت

لەگرنگترین مەرج و خەسڵەتەكانی ئەتەكێت كە پێویستە لەكادیری پەیوەندیی گشتیی‌و دبلۆماتكاردا هەبێت؛ بریتییە لەمانەی خوارەوە:

1. بابەتیبوون؛ بەواتای خۆناسین پێش خەڵك ناسین، رەخنە لەخۆگرتن پێش رەخنە لەخەڵك گرتن. واتە قبووڵكردنی رەخنە و راوبۆچوونی بەرامبەرەكەت، بەمەبەستی بەخۆداچوونەوە و خۆچاككردن.
2. نەرمونیانی؛ یەكێكە لە خەسڵەتە جوان و سەركەوتووەكانی كەسانی بواری پەیوەندییە گشتییەكان و كاری دبلۆماسی. لەگەڵئەوەشدا پێویستە هەمیشە جەخت لەسەر راستیی و دادگەریی بكاتەوە و گەشبین بێت، نەك كەسێكی رەشبین بەدەوروبەر و لەژیان بێهیوا بێت.
3. سادەیی و خاكییبوون و خۆبەمگرتن؛ هەموو كەسێك پێویستە سنووری كار و توانای خۆی بزانێت و دەستتێوەردان لە كاروباری كەسێتیی خەڵكانی تردا نەكات. هەروەها كەسێكی خوبەلزان نەبێت، بەڵكوو پێویستە كەسێكی باش و سوودمەند و خاكیی بێت.
4. ئارامگری؛ پێویستە كەسێكی پشوودرێژ و ئارامگر و سنگفراوان بێت.
5. عەقلانییبوون؛ كەسێك بێت لەرووی دەروونییەوە هاوسەنگ بێت و زاڵبێت بەسەر هەست و سۆزییدا و بەشێوەیەكی هۆشیارانە بیربكاتەوە و بڕیاربدات (ئەحمەد، 2019، لا:126-127)

3.2: چەمك‌و پێناسە و تایبەتمەندی‌و خزمەتگوزاريی‌و نمونەی ماڵپەرە كۆمەڵایەتییەكان

1.3.2: چەمك ‌و پێناسەی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان

لەگەڵ پێشكەوتنی تەكنەلۆژیاو بەستنەوەی بەئینتەرنێت، چەندین بواری نوێی هۆیەكانی پەیوەندییكردن دەركەوتن، لەوانە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان كە چەندین بەكارهێنانی هەیە و گرنگترینیان: ناسین و هاوڕێیەتی، كاتبەسەربردن، پەیوەندییگرتنی نێوان تاكەكانی كۆمەڵ، شوێنی ریكلام و پڕوپاگەندە. لەرووی جۆریشەوە؛ تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان چەندین شێواز لەخۆ دەگرن، بەجۆرێك تیایاندایە سەرجەم ئامرازەكانی راگەیاندنی بینراو، بیستراو، خوێندراو لەخۆدەگرێت. هەروەك بەپێی جۆری بەكارهێنەرەكانیش گۆڕانی بەسەردا دێت، لەدیارترین تۆڕی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان: فەیسبووك، ئینستاگرام، لینكدئین، یوتیوب كە بەپێی هەڵكەوتەی جوگرافیی لە رووی ژمارەی بەكارهێنەرانەوە دەگۆڕێن (الحاوری، 2021، الصفحات 79-89). تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان وەك فەزایەكی ئازاد دەژمێردرێن. لەم چەند ساڵەی دواییدا؛ لەوەی پێشبینیدەكرا زۆر زیاتر بڵاوبوویەوە، شۆڕش و ڕاپەڕینەكان‌و بەئاگا هاتنەوەی گەلانی مافخوراو ستەملێكراو بووە داینەمۆی كارابوونەوەو تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان رۆڵی سەرەكیان گێڕاو سنووریان نەهێشت و خۆیان بەهەموو وڵات و ماڵ و خێزانێكدا كرد. لەوبارەوە د. حسێن شەفیق دەڵێت: تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان گوزارشتی پەیوەندیی وێبسایتە لەناو تۆڕی ئینتەرنێتدا كە لە رێگەیەوە ملیۆنان كەس بەشداربوون لە گرنگیيدان یان ئەركی دیارییكراو كۆیاندەكاتەوە؛ ئەو بەشداربووانەش فایلی زانیاریی و وێنەو ڤیدیۆ كۆیاندەكاتەوە (شفیق، 2017، صفحە 181). پەیوەندییكردن بەواتای پەیوەستبوونی شتێك بەشتێكی ترەوە دێت، لەلایەن مرۆییشەوە هەر پەیوەستبوونێك لەچوارچێوەی ناوهێنانی جیاوازی دەچنە خانەی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان كە بەوە پێناسەكراوە پەیوەستبوون و كاریگەریی ئاڵوگۆڕپێكراوە لەنێوان تاكەكانی كۆمەڵگەدا كە گەشە دەكات؛ لەئەنجامی كۆبوونەوەو ئاڵوگۆڕی هەستەكان و پێویستییەكان بەیەكتر لەچوارچێوەی كۆمەڵدا. هەروەك ئەو پێویستیانەی كە ماسلۆ ئاماژەی پێكردوون‌و بە “هەڕەمی پێویستییەكانی مرۆڤ” ناسراوە؛ لەپێویستییەكانەوە بۆ تێربوون بەشێوەی ریزبەندی، هەریەكە لەپێویستیی بەدواداچوونی كەسیی‌و پێویستییە دەروونییەكان، كۆمەڵایەتییەكان، فسیۆلۆجییەكان دەگرێتەوە (فیاض، 2019، الصفحات 23-25). لێرەوە دەتوانین بڵێین تۆڕی كۆمەڵایەتی، هەموو ئەو تۆڕانەی پەیوەندییكردن دەگرێتەوە كە ئامانج لێیان بەستنەوەی تاكەكان‌و كۆمەڵە بەیەكەوە، بۆ برەودان بەپەیوەندییەكانیان لەدنیای خەیاڵی(تەكنەلۆژیا)دا، بەپێی ویست و ئارەزووی تاكەكان.

2.3.2: تایبەتمەنديی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان

1. كارلێكەر لەرووی بەكارهێنان‌و جەماوەری بوونەوە.
2. ئاسانيی بەكارهێنان.
3. هەرزانيی لە نرخ‌و تێچوویەكی كەم.
4. پابەندنەبوون بە كات‌و شوێن.
5. توانای بەكارهێنانی زیاتر لەهۆیەكی پەیوەندیيكردن‌و بەكارهێنانی وشەو تێكست‌و وێنەو وێنەی جوڵاو ‌و ڤیدیۆ (مەڵتیمیدیا) لەیەككاتدا‌و بەئاسانترین شێوە.
6. نەبوون یان كەميی دەستەڵاتی سانسۆر‌و ئازادییەكی فراوان بۆ بەكارهێنەران.
7. تازەكردنەوەی زانیاریيەكان بەبەردەوامی.
8. پەیوەندييكردن لەمەودایەكی فراوان‌و تێكشكانی سنوورەكان.
9. ئەرشیفكردن‌و توانای هەڵگرتنی زۆری زانیارییەكان لەرووبەرێكی فراوان، خێراییەكی زۆرو كاتێكی كەمدا. (عامر، 2013، الصفحات 117-122).

3.3.2: خزمەتگوزاريی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان

ئیمەیڵ بۆ پەیوەندییكردن، خێرایی پەیوەندییكردن، جوڵە و بزاوتن بەئاسانی، جیهانییبوون‌و بەزاندنی سنوورەكان و پەیوەندییكردن بەكەسانی دوور، گەڕان‌و وەرگرتنی زانیاریی بەشێوەیەكی خێرا، بەشدارییكردن لەكۆمەڵەی گفتوگۆو راوێژدا، كەسییبوون، كۆمەڵایەتییبوون، هاوبەشییكردن، دانانی لینكی بابەتەكان‌و توانای شێركردنی، دۆزینەوەی هاوڕێ‌و هاوڕێیەتییكردن (الدین، 2008، الصفحات 182-183).

4.3.2: نموونەی ماڵپەڕی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان

بەپێی تازەترین  بەدواداچوون كە لەلایەن ماڵپەری (https://influencermarketinghub.com/social-media-sites/) كراوە، لە 30ی تشرینی دووەمی 2021دا ئەبدەیتكراوەتەوە؛ لەژێر ناونیشانی پێویستە زانیاریی زیاترت دەربارەی تۆڕە كۆمەلایەتییەكان هەبێت،  زیاتر لە 103جۆری دیارییكردووە كە باوترینییان:  فەیسبووك، یوتیوب، ئینستگرام ، تویتەر، سناپچات، تیكیۆك، مای سپەیس، لینكید ئین، واتساب، بلۆگس، ویكیپیدیا، برۆدكاست.

بەشی سێیەم: شیكارینامە

1.3: رێنماییەكانی ئەتەكێتی بەكارهێنانی تۆڕەكۆمەڵایەتییەكان

تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بەشێكی جیانەكراوەن لەژیانی رۆژانەماندا، چونكە پلاتفۆرمی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان شتی هەمەجۆری فراوانتر بۆ ئەنجامدان پێشكەش بەبەكارهێنەران دەكەن. بۆیە مرۆڤ دەبێت زۆر بەزیرەكانە لەپێناو قازانج‌و سوودی گشتیی‌و تایبەتیی بەكاریان بهێنێت ‌و نەهێڵێت ببێتە هۆیەك بۆ زیانگەیاندن بەخودی خۆی‌و هاوڕێ‌و كۆمەڵگەكەی. لەو ساتەوەی كە بەخەبەردێین؛ بە مۆبایلەكانی دەستمانەوە خەومان لێدەكەوێت: ئایە چەند كاتمان هەیە تا لەتۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا بەسەری بەرین؟ ئایا تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان ژیان‌و كاتی ئێمەیان داگیركردووە؟ ئایا كار بە بەرنامەكانی فەیسبووك، تویتەر، ئینستگرام، یوتیوب، واتسئەپ، سناپچات‌و ماسنجەر دەكەین. بەكارهێنانی تۆڕە كۆمەڵاتییەكان ئەتەكێتی خۆی هەیەو وەكو هەموو شوێن‌و پێگەو دەزگایەكی میدیایی نوێ؛ مرۆڤ دەبێت بتوانێت بەشێوەیەكی ژیاریی و شارستانیانە بەكاری بهێنێت. دامەزراندنی گرووپ؛ ناردنی بابەت؛ نووسینی كۆمێنێت و سەرنج؛ پەیوەندیی لەتۆڕەكانەوە؛ تەنانەت دەرچوون لەگرووپ، هەر هەمووی ئەتەكێتی خۆی هەیە. یاسا و رێسای ناو تۆڕە كۆمەڵاتیەكانیش رێك یاسا و رێسای ناو كۆمەڵگەیە. واتە ئاگامان لە دەربڕین‌و وشەی خۆمان بێت، نەكا كەسێكی پێ زیز یان بریندار بكەین. هیچ كاتێك ئەو پرسیارەمان لەخۆمان كردووە كە ئایا تاچەند كات لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا بەسەردەبەین، ئەی ئەو شتانەی زۆر كاریگەیی لەسەرمان هەیە چیین؟ بەڵام بۆ كەمكردنەوەی كاتەكانمان لەتۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا هەڵوەستەمان نەكردووەو بەخۆماندا نەچوینەتەوە. هەرچەندە یاسا و رێسایەكی نووسراو بۆ ئەتەكێتی بەكارهێنەر دانەنراوە، لەبەرئەوەی بوارەكە تازەیەو تائێستا نەتوانراوە بڕیاری لەسەر بدرێت كە ئایا دەتوانرێت یاسای تایبەتی هەبێت یان نا؟ لەگەڵئەوەشدا چەند رێساو رێنماییەكی ئەتەكێتی بەكارهێنانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان كە لەلایەن هەندێك پسپۆڕی بواری ئەتەكێت‌و شارەزایانی ئەم بوارە دەستنیشانكراون؛ دەیانخەینەڕوو. لەوبارەوە؛ د.شریهان ئەلدسوقی شارەزا لەبواری ئەتەكێت-دا دەربارەی هەنگاوەكانی ئەتەكێت بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا دەڵێت:

1. لەكاتی زیادكردنی هاوڕێیەك لەتۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا، ئەوە رەفتارێكی ئیتیكی نییە كە راستەوخۆ گفتوگۆی لەگەڵدا بكەیت یان راستەوخۆ ڤیدیۆیەكی پەیوەندییكردن بنێریت؛ تا بەتەواوەتیی ئەیناسن‌و دەبنە هاوڕێی. بەتایبەت ئەگەر پێشتر نەتان ناسیبێت؛ بۆ ئەوەی تووشی شەرمەزاری نەبن.
2. كاتێك كێشەیەك یان لێكتێنەگەیشتنێك لەنێوان هاوڕێیانی گروپێكدا هەیە، ئەوە رەفتارێكی ئیتیكی نییە كە لەڕێگەی پەیام یان نامەوە چارەسەر بكرێت. پێویستە رووبەڕوو بێت بۆئەوەی هاوڕێكەت یان هاوكارەكەت بەسادەیی لەدەستنەدەیت، چونكە نەبادا پەیامەكە درەنگ بگات یان لەماناكەی تێنەگەیشتنێك رووبدات.
3. لەدنیای تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا هەر كەسێك ئازادە لەدەربڕین لەلاپەڕەی تایبەتیی خۆیدا؛ وێنە یان وشە یان رای سیاسیی یان كۆمەڵایەتیی خۆی دادەنێت كە حەزی لێیەتی‌، كەس مافی ئەوەی نییە دەست لەژیانی وەربدات‌و كۆمێنتی نەشیاوی بۆ بنووسێت. ئەوە سەرپێچیكردنە لە ماف و ئازادییەكان، هەریەكێك لەئێمە باوەڕی خۆی هەیە چ ئایینیی بێت یان سیاسی.
4. بەكارهێنانی ئیمۆجی یان ئەو رووخسارە ئیمۆجییە كە پێیدەوترێت دەربڕین، ئیمۆجی دڵ ‌و ماچ بەكارمەهێنن، لەگەڵ ئەو كەسانەی كە لەكاروپیشەدا لەگەڵتانن، بۆ ئەوەی بەهەڵە لەمەبەستەكەت نەگەن، چونكە هەڵگری واتا‌و وێنەی ترن.
5. “هەموو شتێك كە دەدرەوشێتەوە زێڕنییە”، بۆیە ئەوەتان لەبیربێت كە ئەو كەسایەتییانەی لەتۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا وێنەی خۆیان‌و كۆمەڵێك دەلالەت دادەنێن، مەرج نییە وابن.
6. كاتێك لەئاهەنگێك یان سەیرانێكدا بیت لەگەڵ هاوڕێیاندا ئەوە ئیتیكی نییە هەموو وێنەكان بەبێ مۆڵەتی خاوەنەكانیان بڵاوبكەیتەوە. راستە لەگەڵ تۆدا لەهەمان وێنەدان، چونكە ئەگەری ئەوە هەیە كە ئەو نەیەوێت وێنەی خۆی لەتۆڕەكاندا بڵاوبكاتەوە.
7. زانیاریی‌و نامە‌و وێنەو ئەو شتانەی كە دەزانیت كێشە بۆ ماڵەكان‌و خێزانەكان درووستدەكات، بڵاومەكەرەوە. رەنگە ئەم پەیامانە ببێتە هۆی تێكدانی خێزانەكان.
8. لەكاتی نووسینی پۆستێك لەسەر هەر سایتێكی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان یان هەر پەیامێك دڵنیابە كە هەڵەی زمانەوانیی یان چاپی تیانییە كە چەمكی پۆستەكە یان پەیامەكە بەتەواوی دەگۆڕێت‌و لەشوێنێكدا ئەتخاتە بەردەم هەڵەیەكی گەورەی واتایی‌و زمانەوانی. هەربۆیە جارێكی تر پێش پۆستكردنی بۆدڵنیابوون بیخوێنەوە.
9. ئەوە ئەتەكێت نییە، كاتێك كێشەیەكت لەگەڵ هاوڕێیەكت یان خێزانەكەت یان هاوكارەكەت هەبێت، لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا بڵاوی بكەیتەوەو وتەو دەستەواژەی نەشیاو بەكاربهێنیت. هیوادارم كێشەكانمان لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان دوورخەینەوە، بۆئەوەی لەدانیشتنەكان‌و رووبەرووبوونەوەكاندا تووشی حاڵەتی شەرمەزاری نەبن (الدسوقی، 2021).

هەروەها كۆمەڵێك لەشارەزایانی تری بوارەكە ئاماژەیان بەهەندێك رێنمایی تر كردووە، لەوانە: ئەگەر هەڵەیەكت كرد، بەئەتەكیتەوە داوای لێبووردن بكە، بەبێ رەزامەندی هاوڕێكانت وێنە تاگ مەكەو لەئەكاونتەكانیان پۆستی مەكە، تایبەتمەندی خۆت بپارێزە، وێنەی خواردن‌و خواردنەوەت لەتۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا دامەنێ، هەواڵی سیاسیی و ئابووریی بڵاومەكەوە تا پشتڕاست نەكرێتەوە، كاتێك تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بەكاردەهێنیت و چەند كەسێك لەنزیكی تۆیە، پێویست ناكات هەر شتێك كە دەیبینیت نیشانی بەرامبەرەكەتی بدەیت، ئەگەر داواكارییەكت هەبوو، لەهاوڕێیەكی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانت داوای رووخسەت بكە، هەر چالاكییەك كە ئەنجامی دەدەیت لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان دایمەنێ، خۆت بەدووربگرە لەبڵاوكردنەوەی كێشە دەربارەی كارەكەت، كاتێك جگەرە یان نێرگەلە دەكێشیت یاخود مادە كحولییەكان دەخۆیتەوە، پێویست ناكات وێنەی پێوە بگریت‌و نیشانی بدەیت، لەكاتی درەنگانی شەودا لایك‌و كۆمێنت بۆ كەس مەكە، كاتێك هاوڕێیەك مۆبایل بەكاردەهێنێت تەماشای مەكەو رێز لەتایبەتمەندییەكانی بەرامبەرەكەت بگرە، هەرگیز بارودۆخی خراپت لەتۆڕە كۆمەڵایەتییەكان دامەنێ، وەكئەوەی بڵێیت: “نەخۆشم، یان نەشتەرگەرییم بۆ كراوە، توڕەم”. سەیری لیستی هاوڕێیانی تر مەكەو داوای دۆستایەتیان بۆ مەنێرە، پێویست ناكات لەكاتی سەردانكردن بۆ هەر شوێنێك چێك ئین بكەیت، بێگومان ئاساییە وێنەی خۆت لەشوێنە جیاوازەكاندا بڵاوبكەیتەوە، بەڵام پێویست نییە بۆ هەمو شوێنێك چێك ئین بكەیت، رێز لەتایبەتمەندییەكانی كەسە نەناسراوەكان بگرە، بەتایبەتی ئەو كەسانەی نەتبینیوون، هەر ئەكاونتێك كە دەیبینیت نامەی بۆ مەنێرەو داوای هاوڕێیەتیی لێمەكە (Ramsay, 2010)، تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بۆ شەڕكردن بەكارمەهێنە، كاتێك لەگەڵ هاوڕێیەكت یان كەسێكی نزیكتدا ناكۆكییت دەبێت وشەی نەشیاو لە ئەكاونتەكانت دامەنێ، هاوڕێكانت بێزارمەكە‌و بەردەوام داوای یارییكردن مەكە لێیان، لەكاتی رۆیشتنت بۆ میوانیی پێویستناكات وێنەی خۆت لەو شوێنە بگریت یان وێنەی ئەو خواردنانە بگریت كە بۆت دانراون‌و لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بڵاوی بكەیتەوە، كاتێك لەگەڵ كەسانی دیكەدا دەڕۆیتەدەرەوە، خۆت بە بەكارهێنانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان سەرقاڵ مەكە، ئەگەر كەسێك لەئەندامانی خێزانەكەت نەخۆشكەوت، پێویستناكات وێنەی بگریت و دایبەزێنیت، زیادەڕەوی مەكە لەپۆستكردنی هیچ بابەتێكدا، با ژمارەی پۆستەكانت بەمشێوەیە بن لەرۆژێكدا: فەیسبوك: 1، تویتەر: 15، ئینستاگرام: 1 یان 2، سناپچات: 5 یان 7، كاتێك لەگەڵ هاوڕێیەكتدایت یان سەردانی كەسێك دەكەیت داوای وشەی نهێنیی ئینتەرنێتی لێمەكە، چاوەدێرییكردنی تۆڕە كۆمەڵاتییەكان زەحمەتە، هەربۆیە رەنگە خەڵكانێك بیانەوێت دەستبكەن  بە قینكاری و شەڕەمەزەب، ناوزڕاندنی خەڵك؛ جا بۆیە ئەوەی دەچێتە تۆڕی كۆمەڵایەتییەوە دەبێ وریا بێ‌و ئاگای لەنهێنیەكانی خۆی هەبێ، لەتۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا بەر لەوەی دەستبكەیت بەگفتوگۆ، بزانە كەسی بەرامبەر كاتی هەیە یان هەر تاقەتی قسەی هەیە، نرخی كات‌و  خەرجیی  ئینتەرنێتی  خۆت‌و خەڵك  بزانە، بەرگریی لەبیروباوەڕی خۆتان بكەن، بەڵام با نەگاتە رادەی جنێوو سووكایەتییكردن، سنوورو خەڵوەتی خەڵك مەبەزێنن؛ بەدزییەوە مەچنە ناو ئیمێڵ‌و ئەكاونت‌و واڵی خەڵك؛ بێجگە لەوەی بێڕێزییە، كێشەشی لێدەكەوێتەوە، لەتۆڕە كۆمەڵاتییەكاندا هەندێك كەس دەستیان زیاتر دەڕوات، بۆنموونە ئەوانەی كلیلی تۆڕەكەیان بەدەستەوەیەو بەڕێوەی دەبەن، نابێت بەو دەستەڵاتەی هەیانە، خراپ بەكاری بهێنن، ئەگەر لەتۆڕە كۆمەڵاتییەكاندا زانیت كەسێك منداڵە، ئیستغلالی مەكەن‌و وەك منداڵ و برا‌وخوشكی خۆتان مامەڵەی لەگەڵدا بكەن. سیندی كریدەر؛ پزیشكی پسپۆڕی پەیوەندی، چەند خاڵێكی دیارییكردوە كە پێچەوانەی ئیتیكی هەڵسووكەوتی ناو تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانە و بەشتێكی نەشیاوی دادەنێت‌، نابێت كەسی تەندرووست هەرگیز ئەو شتانە بكات، لەوانە:

1. هەرگیز خۆت لایك‌و كۆمێنت بۆ خۆت مەكە، ئەمە دوورە لەهونەرو زەوق‌و ئەتەكێت.
2. پێویستە لەگەڵ سەیركردنی ئەو كۆمێنتانەی بۆت نووسراون وەڵامبدەیتەوە، چونكە وەڵامنەدانەوەیان مانای پشتگوێخستنی ئەوانەیە كە لێدوانیان لەسەر قسەكانتە، ئەمەش پێچەوانەی ئەتەكێتی بەكارهێنەرانە.
3. داوا لە هاوڕێكانی فەیسبووكت مەكە ئەو پۆستانەی پۆستت كردووە، پێی سەرسام بن یان كۆمێنتی بۆ بنووسن، چونكە ئەوان ناچارنین ئەوە بكەن.
4. نابێت بڵاوكراوە یان وێنە لەلاپەڕەكانی ئەوانیتر بەریت‌و بڵاوی بكەیتەوە؛ بەبێ ئەوەی ئاماژە بۆ سەرچاوەكەی بكەیت.
5. بابەتی بێزاركەری وەك ریكلام‌ مەنێرە سەر لاپەڕەی كەسانی تر‌و ئەو گروپە گشتییانەی تێیاندا بەشدارییت.
6. زیادەڕەوی لەبڵاوكردنەوەی پۆستە تایبەتییەكانتدا مەكە، چونكە زۆری پۆستەكان دەبێتە هۆی بێزاری.
7. وەڵامی پەیامە كەسییە تایبەتییەكان بدەوە، بۆ ئەوەی پەیامەكان بەبینراوی “بینراو” دەرنەكەون بۆ لایەنی تر؛ بەبێ ئەوەی وەڵامی بدرێتەوە.
8. زیاد لەپێویست ریكلام بۆ كەسایەتی خۆت مەكە، چونكە ئەمە یەكێكە لە شتە بێزاركەرەكان ( (Kryder, 2013.

بەهۆی فراوانیی‌و ئازادیی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان‌و نەبوونی چاودێر، تاك هەندێكجار بۆ شكاندنەوەی یەكترو ناوزڕاندن بەكاریدەهێنن؛ لەهەندێ شوێندا بەكارهێنەران رەچاوی هیچ بنەمایەكی رەوشت‌و هەڵسووكەوت ناكەن‌و تۆڕە كۆمەڵاتییەكان بۆ كاری خراپ بەكاردەهێنن. نموونەشمان زۆرە لەناو كۆمەڵگەی خۆماندا كە چەندین رووداوی نەخوازراو و نامۆ روویداوەو بوونەتە قوربانیی هەڵە بەكارهێنانی تۆڕە كۆمەڵاتییەكان. مرۆڤ دەبێت تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بەشێوەیەكی درووست بۆ ئاگاداربوون لەهاورێكانی بەكاربهێنێت و كاتی زیادەی پێ پڕبكاتەوەو سودی لێ ببینیت، بەدوای پشوودا بگەڕێیت‌و هەوڵ بدات لەو رێگەیەوە بەناوبانگ بێت یان بۆ بازاڕكردن یاخود بۆ بازاڕسازی.

2.3: ئەنجامەكان

توێژەر بەسوود وەرگرتن لە دەق‌و توێژینەوەكانی پێشوو؛ گەیشتۆتە  ئەم ئەنجامانەی خوارەوە:

1. تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان؛ رۆڵێكی سەرەكیی لەپەیوەندیی كۆمەڵایەتییدا هەیە، بەلەبەرچاوگرتنی جیاوازی چین‌و توێژەكانی كۆمەڵگە.
2. تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان؛ ئامڕازێك‌و كەناڵێكی پەیوەندییكردنی پڕ بایەخن لەبواری پەیوەندییە گشتییەكاندا لەسەر ئاستی دامەزراوەو تاكەكانی كۆمەڵگە.
3. تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان؛ لەجیهانی ئەمڕۆدا كاریگەریی خێراتر دەگێڕێت بەهۆی ئەو وێنە و ڤیدیۆو تێكستانەی بڵاویان دەكاتەوە، وەك پێدانی زانیاریی بە بەشداربووان.
4. زۆر بەكارهێنانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان لەناو كۆمەڵگەدا دەبێتە هۆی دووركەتنەوەی ئەندامانی خێزان و هەڵوەشاندنەوەو كێشەو لێكترازانی خێزانی.
5. بەپشتبەستن بە زانستی پەیوەندییە گشتییەكان؛ لە تۆڕە كومەڵایەتییەكاندا جگە لەوەی پەیوەندییەكان خێراتر دەكەن‌و كارئاسانیی بۆ نزیككردنەوەی دەكەن، لەهەمانكاتدا هۆكارێكی باشە بۆ شێوازی نوێی‌ بازاڕسازی.
6. لەپشت هەر شاشەو مۆبایل‌و تابلێتێكەوە رەنگە هەر تاكی تەندوروست نەبێت‌و كەسی لاوازو نەخۆش هەبن‌و زیان بە تاك‌و كۆمەڵگە بگەیەنن.
7. هۆشیاریی‌و تەمەن‌و ئاستی كۆمەڵایەتیی‌و رۆشنبیریی بەكارهێنەرانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان‌و ئامانجی بەكارهێنەران رۆڵی لەئەتەكێتی بەكارهێنان‌و پەیوەندییە كۆمەڵاتیی‌و گشتییەكاندا هەیە.
8. بەكارهێنەرانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان رۆژ بەرۆژ لەزیادبووندان، بەتایبەت وەك بازدانێكی خێرا بەرەو قۆناغێكی نوێ‌و رێژەیەكی بەرزتر هەنگاو دەنێن.
9. بەكارهێنەرانی تۆڕی كۆمەڵایەتی؛ بەزۆری چینی گەنجانن. بەپێی ئەوەی گەنجن، ناتوانن رەچاوی یاسا و رێسای پیشەیی بكەن، ئەمەش لەهەندێ حاڵەتدا بێڕێزیی‌و بێزاریی لێدەكەوێتەوە.

3.3: راسپاردەكان

1. ئەنجامدانی توێژینەوە لەلایەن خوێندكاران‌و توێژەرانەوە لەبارەی ئەتەكێت‌و رۆڵ‌و كاریگەریی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان‌و ئینتەرنێت‌و بەكارهێنانی لەپەرەپێدانی پەیوەندیی كۆمەڵایەتیی‌و پەیوەندییە گشتییەكانی دام‌و دەزگا حكومیی‌و میدیاییەكان.
2. ئەتەكێت یەكیكە لەهۆكارەكانی سەركەوتنی هەر تاكێك لەبوارە تایبەتەكەی خۆی كە كاری لێدەكات، گرنگیدانی زیاتری دامەزراوە ئەكادیمییەكان بەم بوارە، بەتایبەت لەچوارچێوەی بەكارهێنانەكانی‌و خستنەرووی لایەنی درووست‌و بەرزكردنەوەی ئاستی هۆشیاری بەكارهێنەران.

4.3: پێشنیاز

ئەم توێژینەوەیە داوا لە زانكۆ و رێكخراوە ئەكادیمییەكان دەكات كە سازدان‌و رێكخستنی خوول‌و راهێنان بۆ گەنجان بەگشتیی‌و خوێندكارانی پەیمانگە‌و زانكۆكان بەتایبەت بكەنەوە؛ بەئامانجی گەشەپێدان بە توانا‌و شارەزاییەكانیان لەبواری ئەتەكێت بۆ چۆنیەتی بەكارهێنانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان‌و خزمەتكردن بە پرسە كۆمەڵایەتییەكان.

سەرچاوەكان

سەرچاوە كوردییەكان:

1. ئەحمە، د. (2019). پەیوەندییە گشتییەكان لەدامەزراوەكانی راگەیاندن. كوردستان.
2. ئەحمەد، د. ب. (2016). پەیوەندییە گشتییەكان و بەرِێوەبردنی قەیران. سلێمانی.
3. ئەیڤەس، ش. ئ. (2006). ئیتیک لە رۆژنامەوانیی کوردییدا، سەردەم. سلێمانی: دەزگای پەخش‌و چاپی سەردەم.
4. رەسوڵ، د. ھ. (2009). ، ئازادیی رادەربڕین لە رۆژنامەنوسیی کوردیدا، چاودێر، چ١، سلێمانی، ٢٠٠٩،. چاودێر، چ١، سلێمانی، ٢٠٠٩.
5. سەپان, د. م. (2005). ژانرەکانی رۆژنامەوانی و مێژووی چاپخانە،. هەولیِر: چ١، ھەولێر، ٢٠٠٥.
6. سوڵتان، د.ئ.(2020). ئەتەكێت‌و هەڵسوكەوتی رۆژانە، هەولێر: بۆخوێندنەوەی سەرهێڵ و خۆڕایی، هەولێر،2020.
7. گەڵاڵی، د. ح. (2015). پەیوەندییە گشتییەكان سەرهەڵدان و وەزیفەكانی. هەولێر: دەزگای ئاراس.
8. عبداللە، ع. (2012). جیھانی میدیا و رۆژنامەگەری،. سلێمانی: چ١، سلێمانی، ل١٢، ٢٠١٢.
9. عومەر، ه. (2012). ئیتیكی كاری رۆژنامەوانی. هەولێر: دەزگای توێژینەوەو بڵاوكردنەوەی موكریان.

سەرچاوە عەرەبییەكان:

10. البدرانی، د. (2015). فن اڵاتكیت فی بنا‌‌ء العلاقات الإجتماعیة والدبلوماسیة. الإمارات العربیة المتحد: دار الكتاب الجامعي.
11. البدوی، د. ع. (2006). دراسات سوسیو اعلامیە. بیروت: دار المنهجة.
12. الجوهری, م. م. (1986). العلاقات العامة بین الادارە والاعلام. القاهرە: مكتبە الانجلو المصریة.
13. 4-الحاوری، ع. ا. (2021). المركز الدیمقراطي العربي للدراسات االستراتیجیە والسیاسیە واالقتصادیە ألمانیا/برلین، جانفی 2021.
14. الدسوقی، د. (2021, فیرایر 1). اتیكیت التعامل مع وسائل التواصل الاجتماعی “السوشیال میدیا”. Retrieved from https://www.hayatty2day.com/?p=36795: 15-5-2021
15. الدلیمی, د. م. (2015). العلاقاق العامة. القاهرە: دار جریر للنشر والتوزیع.
16. الدلیمي، ع. م. (2016). العلاقات العامە والعولمە. القاهرە: دار النشر الجامعات.
17. الدین، د. ع. (2008). رئیس قسم الصحافە كلیە الاعلام-جامعە القاهرە، 2008، القاهرە. القاهرە: الحریە للطبع والنشر والتوزیع.
18. الشمري، د. ع. (2009). العلاقات العامە- رؤیە سرندیبیە. بغداد: مطبعە دار النهرین للتوزیع والاعلان والنشر.
19. الطــاهـــــات، د. ز. (2011). سیكولوجیە العلاقات العامة والإعلان. اردن: دار یافا العلمیە للنشر والتوزیع.
20. النصر، د. ا. (2009). مهارات الاتصال الفعال مع الاخرین. القاهرە: المجموعە العربیة للتدریب وللنشر.
21. رشید، د. ح. (2010). الاخلاقیات الإعلامیة فی الممارسە المھنیە، ترجمە: سعد صالح. الحوار المتمدن العدد (٢٩٠٤) فی ١/٢/٢٠١٠.).
22. شفیق، د. ح. (2017). الاعلام الجدید، الاعلام البدیل، ،2017. بیروت: دار الفكر وفن.
23. طبت، ی. ع. (2019). العلاقات العامة في موسسات الاعلامیة. كلیە العالم جامعە إفریقیا العالمیة، مطبعە أبو عمار.
24. فیاض، د. ح. (2019). العلاقات الاجتماعیە، ۲۰۱۹ ( PDF ).
25. مریدن، د. (2020). حملات العلاقات العامة. السوریە: من منشورات الجامعة الافتراضیە السوریة.
26. وهبی، ح.، حجاب، م. م.، & وهبی، س. م. (2006). المداخل الاساسیة للعلاقات العامة. القاهرە: دار الفجر للنشر والتوزیع.
27. یوسف، د. ح. (2007). اخلاقیات المھنة ومواثیق الشرف الإعلامیة. عمان.
28. يوسف، د. م. (2008). مقدمە فی العلاقات العامە. مركز جامعە القاهرە للتعلیم المفتوح.

سەرچاوە ئینگلیزییەكان

29. Kryder, C. (2013). Etiquette in the Digital Age. Retrieved from https://www.researchgate.net: MS, CCC-Sp، Online
30. Ramsay, M. (2010). Social media etiquette: A guide and checklist to the benefi ts and perils of social marketing. Received (in revised form).

* ئەم باسە وەك بەشێك لەپێداویستی خوێندنی ماستەر لە بەشی تەكنیكی میدیاى كۆلێژی تەكنیكی كارگێڕیی زانكۆی پولیتەكنیكی سلێمانی؛ بەسەرپەرشتی پ.ی.د. بەهادین ئەحمەد محەمەد بۆ ساڵی خوێندنی 2020-2021 پێشكەشكراوە.