- د.یەحیا عومەر رێشاوی**
بڵاوبونەوەی زۆر خێرای دیاردەی وێنەی (سێڵفی) لە جیهاندا، مشت و مری میدیایی و كۆمەڵناسی و دەروونیی بە دوای خۆیدا هێنا و لە نێو ناوەندەكانی توێژینەوە و پسپۆراندا باس و خواسی جۆراوجۆر لەسەر ئەم دیاردە نوێیە دەكرێت و هەندێك ئامار لە تۆری ئینتەرنێت و پێگەی گوگڵدا هەن، ئاماژە بەوە دەدەن كە تەنها لە ساڵی 2014 دا (94) ملیۆن وێنەی “سێڵفی” لە رێگەی تۆرە كۆمەڵایەتیەكانەوە بۆ بەكارهێنەرانی سیستمی ئەندرۆید بڵاوكراونەتەوە و بە پێی داتاكانی گۆڤاری “Journal of Family Medicine and Primary Care” تەنها لە نێوان ساڵانی 2011 بۆ 2017 نزیكەی 250 كەس بە هۆی وێنەگرتنی (سێڵفی)یەوە گیانیان لەدەستداوە! بە جۆرێك بڵاوكردنەوەی وێنەی (سێڵفی) بووەتە كولتوری رۆژانەی زۆرێك لە خەڵكی، بە تایبەت توێژی گەنجان و لە رێگەی مۆبایلی زیرەك و ئەپلیكەیشنە جیاوازەكانەوە وێنەكانیان بڵاو دەكەنەوە، ئەم گەشەسەندن و ئامارانە و چەندین داتای تر، دەرخەری ئەوەن كە ئەم بابەتە لەحاڵەتەوە بووەتە دیاردەیەكی كۆمەڵایەتی هەستپێكراو و ئاتاجی خوێندەوەو توێژینەوە و قسە لەسەركردنە.
چەمك و پێناسەى وێنەی سێڵفی
وەك هەر دەستەواژەیەكی دیكە، پێناسەی جۆراوجۆر بۆ ئەم دەستەواژە و دیاردەیە كراوە و پسپۆران و شارەزایان شرۆڤەی جۆراوجۆریان بۆ كردووە، فەرهەنگی ئۆكسفۆرد پێناسەی “سێڵفی” كردووە بەوەی: وێنەیەكە كەسێك بۆ خۆی گرتووە، زۆرجار بە هۆی ئامێری مۆبایل و ئامێرە زیرەكەكان ئەم كارە دەكرێت و لە رێگەی تۆرە كۆمەڵایەتیەكانەوە بڵاو دەكرێتەوە و بەشداریی پێ دەكرێت و جۆرێك لە ئارامی دەروونیی بە خاوەنەكەی دەبەخشێت. لە زمانی ئینگلیزیدا “selfie” یاخود وێنەی كەسیی یان ئەو وێنەیەی لەلایەن خودی كەسەكەوە دەگیرێت، كە بریتیە لە وێنەیەكی كەسیی خاوەنەكەی وێنەی خۆی بە بەكارهێنانی مۆبایلێكی زیرەك دەگرێت، پاشان لە تۆرە كۆمەڵایەتیەكاندا (یان لە هەر شوێنێكی دیكە) بڵاوی دەكاتەوە، بۆ ئەوەی بیكاتە وێنەی پرۆفایلەكەی یان تۆماركردنی ئامادەبونی لە بۆنەیەك یاخود لە پەنا كەسایەتیەك، یاخود هەر بۆ دەربرینی بارێكی دەروونی دیاریكراوی خۆی، زۆرجار ئەم وێنانە خۆرسكانە و لە خۆوە دروست دەبن و هیچ رێوەرەسمێكی دیاریكراویان نیە، خاوەنەكەی ئەم وێنەیە دەگرێت بە هۆی گرتنی مۆبایل یان كامێراكەی و ئاراستەكردنی زومی كامێراكە بەرەو خۆی یاخود بە ئاراستەكردنی بۆ ئاوێنەیەك. ئەگەرچی تۆرە كۆمەڵایەتیەكان زەمینەی بڵاوبونەوە و تەشەنەكردنی وێنەی “سێڵفی”ن، بەڵام پەیدابوونی ئەم جۆرە وێنانە ریشەیەكی مێژوویی كۆنتری هەیە و بۆ كۆتاییەكانی ساڵانی نەوەدەكانی سەدەی نۆزدە دەگەرێتەوە، بەهۆی پەیدابونی جۆرێك لە كامێرا بە ناوی (بروانی)، كە وێنەگرەكان ئەم كامێرانەیان روو دەكردە ئاوێنەیەك و وێنەی خۆیان دەگرت، ناوی “سێڵفی” یش دەگەرێتەوە بۆ ساڵی 2012 لە كۆربەندێكی ئەلیكترۆنی لە ئوسترالیا، هەندێكیش پێیان وایە نیگاركێش و وێنەكێشە بەناوبانگەكانی جیهان كاتێك وێنەی خۆیان كێشاوە ئەوە جۆرێك بووە لە جۆرەكانی وێنەی ” سێڵفی”، بۆ نمونە هونەرمەندی جیهانیی داڤینشی دەیان وێنەی خۆی كێشاوە و چەندین وێنەی وێنەكێشانی جیهانیی دیكە. ئێستە كۆمپانیاكانی مۆبایل و كامێرا لە هەوڵی ئەوەدان ویست و ئارەزووەكانی كریاران تێر بكەن و تەكنیكی تازە بۆ شێوازی “سێڵفی” گرتن دەخەنە نێو ئامێرەكانیانەوە و گرنگیەكی زیاتر بە كوالێتی و جۆری كامێراكان دەدەن، لە دوا داهێنانیشدا جۆرێك لە كامێرای (فریو)یان دروستكردوە بە ناوی (درۆنی سێڵفی) كە بە شێوەیەكی سەرنجراكێش و لە دورەوە وێنەی سێڵفی دەگرێت و خاوەنەكەی دەتوانێت زۆر بە ئاسانی بەكاری بهێنیت و كۆنترۆڵی لەدەست خۆیدایە چۆنی بوێت دەیجوڵێنێت.
میدیا و دیاردەی وێنەی سێڵفی
خووگرتن بە وێنەی (سێڵفی) تا رادەی ناوزەدكردنی بە (ئاڵودەبوون) لەو دەستەواژانەن كە لە دووتوێی سەرچاوە میدیایی و دەرونناسیەكاندا دەیبنیت و زۆر جار ئەم دیاردەیە بە هەژموونی خودگەرایی و سەردەمی جیهانگەرایی و گەشەی شێتانەی تەكنەلۆجیاوە دەبەسترێتەوە. دیارە لە كۆمەڵگە جیاوازەكاندا و لە ژێر سایەی جیهانگەراییدا كەم تا زۆر پێگەی ئامرازە میدیاییە كەسییەكان بەهێزتر دەبێت، بە جۆرێك ئارازە میدیاییەكان لە دەزگای گەورە و زەبەلاحەوە بچوكتر و بچوكتر دەبنەوە و كاری میدیایی لە ستافی سەدان كەسیەوە هەندێك جار دەبنە گروپێكی بچوك و تەنانەت بچوكتر دەبێتەوە بۆ تەنها كەسێك وەك لە میدیای نوێدا دەیبینین و بەرچاومان دەكەوێت. لە پەیدابونی ئامێری كۆمپیوتەرەوە تا سەردەمی پەیج و ئەكاونتە تایبەتەكان ئەم (تاكگەراییە) لە هەڵكشاندایە، چون بەردەوام رێگە بۆ (تاك) خۆش دەكات كە ناوەرۆكە میدیاییەكان بڵاو بكاتەوە و هەڵیانبژێرێت، و پانتایی تەعبیر كردن و گوزارشتكردنی تاكەكەس تا بێت بەرفراوانتر دەبێت، ئەگەرچی رەنگە خودی ئەم گۆرانكاریەش بە دیوێكی دیكەدا و بە تێروانینێكی ئیجابیانە ئەوەی لێ بخوێنرێتەوە كە پانتاییەك لە ئازادی بە وەرگرانی پەیامی میدیایی دەبەخشێت، بۆ هەڵبژاردنی ئەو بابەتانەی كە لەگەڵ ویست و كات و ئارەزویاندا زیاتر دەگونجێت، و ئەوەش فەرامۆش دەكەن كە دژن بە ویست و خواست و ئایدیاكانیان. دیارە هەر گەشەیەكی میدیایی و تەكنەلۆجی لەگەڵ خۆیدا جۆرێك لە گۆرانكاریی سیاسیی و كۆمەڵایەتیی و دەرونیی دێنێت، واتە داهێنان و ئامرازە میدیاییەكە كاریگەریی لەسەر ژینگەی سیاسی و كۆمەڵایەتی و دەروونیی دروست دەكات و ئاسەواری خۆی بەجێ دەهێڵێت، داهێنانی چاپخانە وشە و دەربرینی لە دەستی پیاوانی ئایینی دەرهێنا و خستیە بەردەست جەماوەر و گۆرانكاریەكی ریشەیی دروست كرد، ئامرازی رادیۆ وشە و ناوەرۆكی میدیایی هێنایە ماڵەكانەوە، تەلەفزیۆن خێزانی كۆكردەوە و كاریگەریی كۆمەڵایەتی گەورەی لەگەڵ خۆیدا هێنا، مانگە دەستكردەكان جیهانیان كردە گوندێكی بچوكی لێوان لێو لە ئاڵوگۆری زانیاریی، ئینتەرنێتیش بە تەواوی شێواز و ستایلی كۆمەڵگە و پانتایی رادەربرینی گۆری بە جۆرێك جیهانی سەرسام كرد! كە باس لە وێنەی (سێلفی)ش دەكەین ئەوا بێگومان درێژكراوەیەكی سروشتی ئەو گۆرانكاریانەیە كە ئەمرۆ لە جیهاندا هەستی پێ دەكەین و دەیبینین و هەندێ جار رەنگە بێ ویست و هەڵبژاردنی خۆشمان یەخسیری كردوین و دەمانكاتە بەشێك لەو جیهانە.
وێنەی سێڵفی و ئاڵودەبوون
ئەمرۆ لە سەرتاسەری دونیا دیاردەی “سێڵفی” لە هەموو شوێن دەبینرێت، لە بۆنە كۆمەڵایەتەیەكان، لە شوێنە گەشتیاریەكان، لە كۆنفراس و كۆبونەوەی سەركردەكان، لە باڵاخانە بەرز و مەترسیدارەكان، لە نێو یاریگە و لە كۆنگرەكان، لە شوێنی كار و لە فەرمانگەكان، تەنانەت لە پەنا نەخۆش و مردوەكان !، بەهۆی ئەو گەشەكردنەی كە لە ئینتەرنێت و تۆرە كۆمەڵایەتیەكاندا دروست بوو، رایەڵێكی بەهێزی كۆمینیكەیشن و پەیوەندی دروستبووە و لە هەمان كاتدا بووەتە جۆرێك لە شوناس بۆ بەكارهێنەرانی، بە پێی بۆچونی پسپۆران و شارەزایانی دەروونیی هەندێك جار سەردەكێشێت بۆ جۆرێك لە نەخۆشیی دەروونی كە خاوەنەكەی بە ئاسان ناتوانێت دەستبەرداری ببێت، بە تایبەت كاتێك ئەم دیاردەیە دەبێتە خویەكی رۆژانە و لە هەر چەند كاتژمێرێكدا كەسەكە وێنەیەكی “سێڵڤی” خۆی بگرێت و لە تۆری كۆمەڵایەتی فەیسبوك یاخود سناپ چات یان هەر پێگەیەكی تری میدیای كۆمەڵایەتیی بڵاوی بكاتەوە. هەندێك لە توێژەران پێیان وایە كە وێنە لەسەردەمی دیجیتاڵ و تۆرە كۆمەڵایەتیەكاندا پێناسەیەكی دیكەی وەرگرتووە و ئەم گەشە تەكنەلۆجیە وێنەی لە ئەلبومی خێزانیەوە هێنایە دەرەوە بۆ نێو فەزای گشتی. بەكارهێنەری ئەم تۆرە كۆمەڵایەتیەكانە لە رێگەی بڵاوكردنەوەی وێنەی (سێڵفی) دەیانەوێت جۆرێك لە “شوناسی ئۆنلاینیی” بۆ خۆیان دروست بكەن، و زۆرجار ئەم وێنە و جیهانە گریمانەییە جیاوازە لە جیهانی واقیعی و هەست پێكراو، لە توێژینەوەیەكی زانستیدا سەلمێنراوە كە ئەو كەسانەی بەردەوام سەرقاڵی وێنەی “سێڵفی”ن رەنگە دوچاری جۆرێك لە (خەمۆكیی) ببن و ئەگەر زیادەرۆیی بكەن ئەوە دەگاتە رادەی “ئاڵودەبوون” كە رەنگە نەتوانن بە ئاسانی دەستبەرداری ببن، بەتایبەت هەندێك هەن بلاوكردنەوەی وێنەی سێلفی یەكەیان دەبەستنەوە بە ژمارەی كارلێك و لایكەكانی هاورێیان لە تۆرە كۆمەڵایەتیەكاندا. واتە رادەی ئارامی دەروونیی كەسەكە پەیوەستە بە رادەی خرۆشان و كارلێكی خەڵكی بە وێنەی سێڵفی كەسەكە. رەنگە خولیا و ئاڵودەبوون بەم جۆرە وێنانەش تەنها جۆرێك بێت لە لاسایكردنەوە و پاشتر دەبێتە خویەك و جۆرێك لە ئاڵودە بوون. لە توێژینەوەیەكی دیكەدا بەناونیشانی ( Selfie addiction is surely a sign of low-self esteem, study reveals) كە لەسەر (2000) كەس كراوە و تەمەنیان لە نێوان هەژدە ساڵ و سی ساڵاندا بوون و پرسیاری ئەوەیان لێكرابوو كە ئایا چەندێك لەخۆیان رازین، لێتوێژەرانی ئەوەیان وتبوو، كە هەفتانە جارێك یا دوو جار وێنەی خۆیان لە تۆرە كۆمەڵایەتیەكاندا بڵاو دەكەنەوە و زۆربەشیان وتبوویان كە لە خۆیان رازی نین و هەست بە كەمی دەكەن، هەروەها هەندێك لە پسپۆرانی دەروونیی وەك حاڵەتێكی هەستكردن بە كەمیی ناوزەدی دەكەن و خاوەنەكەی بەردەوام بە شوێن گۆشەیەكی وێنەگرتندا دەگەرێت كە ئەو حاڵەتی خۆ بەكەم زانینەی بۆ پر بكاتەوە، بەشێك لە چاودێرانی بواری میدیا و پزیشكای جوانكاریی پێیان وایە كە لە دوای بڵاوبونەوەی وێنەی (سێڵفی) كەسانێكی زۆر یەنایان بردوەتە بەر نەشتەرگەریی و جوانكاریی لوت و روخساریان بە شێوەیەكی گشتی. ئەمانەو چەندین نمونەی تر دەرخەری ئەو راستیەن كە وێنەی “سێڵفی” لە تەنها وێنەگرتنێكی ئاسایی دەرچووە و پەیوەستە بە كەسایەتی مرۆڤ و شێوازی مامەڵەكردنی لەگەڵ تۆرە كۆمەڵایەتیەكاندا، واتە رەنگە شێوازی مامەڵە لەگەڵ تۆرە كۆمەڵایەتیەكان بەشێك بێت لە دەرخەری كەسایەتیەكان و رەفتار و هەڵوسكەوتی كۆمەڵایەتییان لە ژیانی واقیعیدا. ئەمەش لە دەرەنجامی ئەو پەیوەندیە بەهێزەی نێوان وێنای (خود) و دەركەوتن لە ئامرازە میدیاییەكاندا و نێوان باری دەرونی كەسێكی دیاریكراو لەگەڵ ژینگەی كۆمەڵایەتی و سایكۆلۆجی. جێی خۆیەتی ئەم بابەتە ببێتە بنەمایەكی توێژینەوەی زانستی و ئەكادیمی قوڵتر لە ناوەندەكانی توێژینەوە و زانكۆكاندا و لایەنە زانستی و شاراوەكانی زیاتر بخرێتە روو.
سەرچاوەكان:
- نصرالدین لعیاضی: وسائل الاعلام و المجتمع، دارالكتاب الجامعی، 2004، الامارات.
- رحیمە الطیب عیسانی: العولمە الإعلامیە، عالم الكتب الحدیث، 2010، اڵاردن.
- ئیسماعیل عوسمان عبدالرحمن: رۆڵی سێڵفی لە دروستكردنی شوناس لە تۆرە كۆمەڵایەتیەكان لە هەرێمی كوردستاندا، توێژینەوەیەكە لە كۆنفراسی بەشی تەكنیكی میدیای زانكۆی پۆلیتەكنیكی سلێمانی پێشكەشكراوە، 2019.
* ئەم بابەتە لە تەوەری «رێنمایی و هۆشیاری میدیایی» لە یەکەمین ژمارەی زستانی 2022ی گۆڤاری دەرگاوان_دا چاپکراوە.
** پرۆفیسۆری یاریدەدەر لە بەشی تەكنیكی میدیای كۆلیژی تەكنیكی كارگێڕیی زانكۆی پۆلیتەكنیكی سلێمانی.
