پێوەر و فاكتەرە كاریگەرەكانی دەرگاوانی میدیایی*

د.سادق سەرگەتی**

زانای دەروونناسی ئەمریكایی بەرەگەز نەمساوی؛ كیرت لیوین (Kurt Lewin) بە یەكەمین تیۆریسێنی تیۆری دەرگاوانی میدیایی لە ساڵی1977دا دادەنرێت، بەتایبەت كاتێك سەرنجی دا كە هەواڵ و زانیاريی و مادە رۆژنامەوانیيەكان لە سەرچاوەی یەكەم و سەرەكیيەوە تا دەگەن بە وەرگری بەئامانجگیراو بە زۆر دەروازەی جیاوازدا تێپەڕ دەبن كە تیایاندا بڕیار لەسەر زیادكردن یان كەمكردنیان دەدرێت. هەرچەند دەروازەكان زیاتر بن، بەو ئەندازەیەش گۆڕانكاريی لە چەندێتيی و چۆنیيەتی هەواڵ و زانیاريی و مادە رۆژنامەوانیيەكاندا زیاتر دەبێت كە لە ئامڕازەكانی راگەیاندنەوە بۆ جەماوەر دەگوازرێتەوە (الموسوی، 2002: 22). دەرگاوانی میدیایی؛ پتر لە پێوەر و فاكتەرێكی كاریگەری هەیە كە دیارترینیان ئەمانەی خوارەوەن:

هێڵكاری تیۆری دەرگاوانی میدیایی

• N= سەرچاوەكانی هەواڵ.
• A= وەرگر، جەماوەر، هاووڵاتیان، بەكاربەر.
• N1-N4= سەرجەم هەواڵەكان.
• N2,N3= هەواڵە پەسەندكراوەكان.
• N1,N4= هەواڵە رەفزكراو یان دەستكاریيكراوەكان.
• M= دامەزراوەكانی راگەیاندن.

یەكەم: پێوەری بەها و داب و نەریتەكانی كۆمەڵگە

لە هەموو ژینگەیەكی كاری ئامڕازەكانی راگەیاندندا، هێزگەلێكی سەرەكيی هەن كە كاریگەريیان لەسەر راگەیاندنكار و رۆژنامەنووسان و دامەزراوە میدیاییەكان هەیە. هەر سیستمێكی كۆمەڵایەتی؛ بەهاو داب و نەریتی تایبەت بە خۆی هەیە كە هەوڵ بۆ بەرجەستەكردنیان دەدات و تاكەكانی كۆمەڵگەش بە پەیڕەوكردنیان پابەند دەكات. بەها كۆمەڵایەتیيەكان پەیوەنديی راستەوخۆیان بە پرۆسە و ئەركی  گەشەپێدانی كۆمەڵایەتيی و رەخساندنی زەمینەی هۆشیاری بۆیان هەیە كە لە ئامڕازەكانی راگەیاندندا رەنگدەداتەوە و میدیا هەوڵ بۆ پاراستنی بەها و داب و نەریتە رۆشنبیريی و كۆمەڵایەتیيەكان دەدات. توێژەر “وارین برید” وایدەبینێت كە هەندێكجار راگەیاندنكار و رۆژنامەنووسەكان رووماڵێكی تەواوی رووداوەكانی دەوروبەریان ناكەن، ئەویش نەك لەبەر بێئاگاییان لە رووداوەكان، بەڵكو ئەوكارە وەك بەرپرسیارێتیيەكی كۆمەڵایەتيی سەیردەكات، بە ئامانجی رێزگرتن لە جیاوازیيە فەرديی و كۆمەڵييەكان (المكاوی، 1998: 178).

دووهەم: پێوەرە خودیيەكانی راگەیاندنكار

1. خەسڵەت و سیفاتە كەسیيەكانی راگەیاندنكار و رۆژنامەنووس كاریگەریيەكی دیاری هەیە لە رۆڵبینینی وەك دەرگاوانی میدیایی، لەوانە: رەگەز، تەمەن، داهات، توێژی كۆمەڵایەتی،شوێنی نیشتەجێبوون، ئاستی خوێندن، جۆری بیروباوەڕ، هەستكردن بە خودو…تد (الجبوری، 2014: 21).
2. ئینتیما بە رەگەزی سەرەكيی و دیاريیكراوی كەسایەتی ئەژمار دەكرێت، چونكە كاریگەريی راستەوخۆی لە سەر جۆری بیركردنەوە و كارلێك لەگەڵ دەوروبەرەكەیدا هەیە.
3. بەها و باوەڕ و ئاراستە فیكريی و سیاسیيە خودیيەكانی راگەیاندنكار و رۆژنامەنووس كە كاریگەريی لە سەر بێلایەنیان لە كاتی شرۆڤەی هەواڵ و زانیاريیەكاندا هەیە.
4. چوارچێوەی بەڵگەیی نووسەرانی هەواڵ كە كاریگەريی لەسەر هەواڵ و رادەی باوەڕبوون و گومان لەسەر بابەتە رۆژنامەوانیيەكان هەیە.
5. متمانە بەخۆبوون و هەستكردن بە خود(self esteem) كە كاریگەريی ئەرێنيی لەسەر پەیامی راگەیاندن لەلایەك و جەماوەر لەلایەكی ترەوە هەیە.
6. بوێريی و ئازایەتيی رووبەڕووبوونەوەی رووداوە سەختەكان و پابەندبوون بە بنەما ئیتیكيیەكانی كاری رۆژنامەگەريی و راگەیاندنەوە لەهەمبەر گوشارە فرە رەهەندەكاندا.

 سێهەم: پێوەرو هۆكارە خودیيەكانی راگەیاندنكار بۆ قایلكردنی جەماوەر

لەم تیۆرییەدا ئاماژە بەچەند پێوەرێكی رۆژنامەنووسان كراوە، لەوانە: (المكاوی، 1998: 179).

1. راستگۆیی (Credibility)؛ بەواتای هەستكردنی راگەیاندنكار بە راستگۆیی لەبەرانبەر خۆی و بابەت و جەماوەرەكەی كە دوو رەگەزی سەرەكيی لەخۆدەگرێت:

أ‌- ئەزموون: واتە قەبارەی راهێنان و ژیريی و خوێندنەوە و توانای هەڵسوكەوتكردن لە گەڵ زانیاريی و كەس و دۆخەكەدا.

ب‌- متمانە: واتە مامەڵە كردنی راگەیاندنكار لەگەڵ بابەتەكەدا بەشێوەیەكی بێلایەن و هاوسەنگ.

2. سەرنجڕاكێشيی لە شێواز و پێشكەشكردنێكی زانستیی هەواڵ و زانیاریيەكان و بابەتە رۆژنامەوانیەكاندا؛ بە ئامانجی راكێشانی سەرنجی جەماوەر بۆ پەیامی راگەیاندن لە رێگەی رەگەزەكانی سۆز و خۆشەویستيی و لێكچوونەوە بۆ جەماوەری وەرگر و بەپێچەوانەشەوە. لێكچوون دەشێت لەجۆری ئایدیا و باوەڕ و ئاراستە و گرنگیپێدانە سیاسيی و كۆمەڵگەییەكانەوە بێت. راگەیاندنكار و رۆژنامەنووسێكی وەرزشيی بۆ جەماوەری وەرزش و سیاسيی بۆ سیاسيی و سەربازيی بۆ سەربازيی و…تد یان لەوانەیە سەرنجڕاكێشيی جەماوە بۆ میدیاكار لەرووی رەگەز و تەمەن و زمان و سیفەت و جەستە و رەهەندی دیمۆگرافیيەوە بێت، وەك: پێشكەشكارێكی بەتەمەن دەبێتە هۆی راكێشانی سەرنجی جەماوەرێكی بەتەمەن، ئافرەت بۆ ئافرەت و خاوەن ئايین و ئایينزاكانیش بەهەمانشێوە و…. تد.

3. هێز؛ بەواتای توانای رۆژنامەنووس دێت لەبەرزەفتكردنی دۆخی رۆژنامەگەريی و بە بواردنی ئەوەی كە كارە رۆژنامەوانیيەكە چ جۆرێكە وەك: چاوپێكەوتنی رۆژنامەوانی، لێدوانی رۆژنامەوانی، گواستنەوەی راستەوخۆی هەواڵ یان هەر ژانر و هونەرێكی تری رۆژنامەوانی.

 چوارەم: پێوەرە پیشەییەكانی كاری رۆژنامەوانی

رۆژنامەنووس لە كاتی ئەنجامدانی كار و چالاكیيە میدیاییەكانیيدا رووبەڕووی گوشاری پیشەیی زۆر دەبێتەوە كە كاریگەريی لەسەر كار و چالاكیيە میدیاییەكانی هەیە،بەشێوەیەك كە بگونجێت لەگەڵ ئەو دامەزراوە میدیاییەی كاری تێدا دەكات و پێوەرە پیشەییەكان بریتین لەمانەی خوارەوە:

1. سیاسەتی دامەزراوەكانی راگەیاندن.
2. جۆری سیستمی سیاسيی و شێوازی حكومەت و دەوڵەتداری.
3. تاكی دەستەبژێری كۆمەڵگە كە كاریگەريی لەسەر دەرك و گرنگیيپێدانی تاكەكانی تر بۆ پەیامەكانی راگەیاندن هەیە.
4. سەرچاوەكانی هەواڵ كە كاریگەريی لەسەر بەهاكانی هەواڵ و پیشەییبوون هەیە.

پێنجەم: پێوەرەكانی جەماوەر لە تیۆری دەرگاوانی میدیاییدا

جەماوەر كاریگەريی لەسەر كار و چالاكیيە میدیاییەكانی راگەیاندنكار هەیە،هەروەكچۆن ئەویش كاریگەريی لەسەر جەماوەر هەیە. تا ئاستێكی بەرچاو پێشبینیيەكانی میدیاكار بۆ كاردانەوەكانی جەماوەر رۆڵی لەدەستنیشانكردنی ئەو پەیامەدا هەیە كە پێشكەشیدەكات. ئەوەيش بەو مانایە دێت كە وێنای جەماوەر لە زیهنی راگەیاندنكاردا كاریگەريی لەسەر جۆری هەواڵ و زانیاریيە پێشكەشكراوەكان هەیە. لەلایەكی تریشەوە؛ جەماوەر رۆڵێكی ئەرێنيی لەپرۆسەی پەیوەندیيكردن و راگەیاندندا دەگێڕێت. ئامڕازەكانی راگەیاندن پێویستە جەماوەرەكەیان رازی بكەن، بەوپێیەش پێویستە بە ورديی و لە رێگەی توێژینەوەی زانستیيەوە جەماوەرەكەیان بناسن. راگەیاندنكار پێویستيیەكی زۆری بەدەستنیشانكردن و دیاريیكردنی ورد و زانستيی جەماوەرەكەی هەیە، چونكە ئاستی تێگەیشتن و ناسینی جەماوەرەكەی كاریگەريی لەسەر بڕیارە رۆژنامەوانیيەكانی هەیە، لەوانە: (المكاوی، 1998: 183):

1. ئاستی یەكبوون و یەكگرتن لەگەڵ جەماوەردا.
2. ئاستی هەژموونی جەماوەر لەسەر میدیاكار.
3. ئاستی پەیوەنديی و هاوكاريی بەرانبەر.

شەشەم: تایبەتمەندییەكانی راگەیاندنكار بۆ دانانى كاریگەریى لەسەر جەماوەر

1. توانا و لێهاتویی نووسین.
2. توانا و لێهاتویی قسەكردن.
3. توانا و لێهاتویی خوێندنەوە.
4. توانا و لێهاتوویی گوێگرتن.
5. توانای بیركردنەوەی تەندرووست و دیاريیكردنی ئامانجەكانی پەیوەندیيكردن و راگەیاندن.
6. ئارِاستەی راگەیاندنكار سەبارەت بە خۆی. واتە چۆن خۆی وێنا دەكات.
7. ئاراستەی راگەیاندنكار سەبارەت بە بابەتەكان.
8. ئاراستەی راگەیاندنكار سەبارەت بە جەماوەر.
9. ئاستی ناسینی سەرچاوەی هەواڵ و زانیاریيەكان و رادەی كاریگەريی لەچارەسەرە میدیاییەكاندا.
10. پێگەی راگەیاندنكار و رۆژنامەنووس لەچوارچێوەی سيستمی كۆمەڵایەتيی و رۆشنبیريی و سروشتی ئەو رۆڵەی كە دەیگێڕێت و ئەو كەشەی كە تێڕوانینێكی ئەرێنيی لای جەماوەر بۆ رۆڵی ئەرێنيی بەرجەستە بكات.

سەرچاوەكان:

1. الجبــوري، سلام عبد المهدی كریــم، دور قناتی الحرە والـ(BBC)الفضائیتین الناطقتین باللغة العربیة فی اثارە الوعي السیاسي لدی طلبە الجامعات فی اڵاردن والإمارات، رسالە الماجستیر المنشورة، جامعە البترا،كلیة اڵاداب والعلــــوم قسم الصحافە والإعلام، الدراسات العلیا، 2014.
2. الموسوی، د. محمد جاسم فلحي، نظریات الاتصال والاعلام الجماهیری، 2002.
3. تلاحمة،ثائر محمد، حراسە البوابة الاعلامیة و التفاعلیة في المواقع الاخباریة الفلسطینیة علی شبكە الانترنت، رسالة الماجستیر المنشورة، جامعە الشرق الاوسط، 2012.
4. مكاوي، د. خسن عماد، السید، د. لیلی حسین، الاتصال و نظریاته المعاصرة، دار المصریة اللبنانیە، القاهرە، 1998.

• * ئەم بابەتە لە تەوەری «رێنمایی و هۆشیاری میدیایی» لە یەکەمین ژمارەی زستانی 2022ی گۆڤاری دەرگاوان_دا چاپکراوە.

** پرۆفیسۆری یاریدەدەر لە بەشی راگەیاندنی كۆلیژی ئادابى لە زانكۆی سەلاحەدین.