- ئەركان جەبار**
توێژینەوەكانی پێشوو (Literature Review)؛ بە لایەنێكی گرنگی توێژینەوەی زانستيی دادەنرێت، بەشێوەیەك بەبێ پێداچوونەوە و شەنوكەوكردنی توێژینەوەكانی پێشوو و میراتی زانستی، ناتوانرێت دەست بە ئامادەكردنی توێژینەوەى نوێ بكرێت. بەوپێیەی خاڵی دەستپێك لە گەڵاڵەبوونی بیرۆكە و ناونیشانی توێژینەوە لای توێژەر، بریتییە لە چاوخشاندنەوە بەو توێژینەوانەى پێشوودا. دواتر هەر لە رێگەی توێژینەوەكانی پێشووەوە، توێژەر چوارچێوەی میتۆدنامە و ایەنى تیۆریی توێژینەوەكەی دیاریيدەكات. توێژینەوەكانی پێشوو؛ بریتییە لە رووپێوییەكی گشتگیر بۆ ئەو توێژینەوە زانستییانەی كە لە رابردوودا ئامادەكراون و پەیوەندیی راستەوخۆیان بە توێژینەوەی نوێوە هەیە. ئەم توێژینەوانە سوودیان لە پێشخستن و بەهێزكردنی تێگەیشتن و شارەزایی توێژەر لە پێداچوونەوە بەو بابەتانەی كە لەبارەی ناونیشانی توێژینەوەكەیەوە نووسراون هەیە. هاوكات توێژینەوەكانی پێشوو لە زانینی چۆنێتی داڕشتنی چوارچێوەی میتۆدنامە و تیۆریينامە و لایەنی پراكتیكی توێژینەوەكەیيدا هاوكاريی توێژەر دەكەن. ئەوەيش لەسەر بنەمایەكی زانستيی نەك بڕیار و ویستی كەسیی خودی توێژەرەكە. جگە لەوەی پێداچوونەوە و شیكردنەوەی ئەو توێژینەوانە لەنوێكردنەوەی زانیارییەكانیيدا؛ ئاسانكاریی بۆ خوێنەر دەكات. لەم بابەتەدا كە لە نوێترین سەرچاوە زانستییەكانی تایبەت بە میتۆدی توێژینەوەی میدیایی سوودیان لێوەرگیراوە، هەوڵدەدرێت بەشێكی زۆری لایەنەكانی توێژینەوەی پێشوو و چۆنێتی سوودلێوەرگرتنی لە توێژینەوەكاندا و خستنەڕووی بەشێوەیەكی دروست و ئەو هەڵە باوانەی كە توێژەرانی بواری میدیا بەبێ مەبەست و ئاگایی ئەنجامیدەدەن، روونبكرێنەوە.
سەرەتا پێویستە توێژەر جیاوازيی لەنێوان هەردوو چەمكی “ئەدەبیاتی توێژینەوە” و “توێژینەوەكانی پێشوو”دا بكات، بەوپێیەی یەكەم چەمكییان لە چەمكی دووەم گشتگیرتر و فراوانترە. مەبەست لە ئەدەبیاتی توێژینەوە؛ كۆكردنەوەی هەموو ئەو زانیارییانەیە كە لەبارەی بابەتی توێژینەوە یان یەكێك لە تەوەرەكانی نووسرابێت كە زۆركات بریتییە لە چوارچێوەیەكی تیۆريی یاخود زانیارییەكی گشتيی و لەهەموو جۆرە توێژینەوەكاندا بە میتۆدە جیاوازەكانەوە بژاردە دەكرێت. لەگەڵ ئەوەشدا دەكرێت دەستنووس، یاداشت، تۆمار و بەڵگەنامە، راپۆرت، رۆژنامە و گۆڤار، بەرنامە و فلم و …تد؛وەكو ئەدەبیاتی توێژینەوە مامەڵەیان لەگەڵدا بكرێت. بەڵام توێژینەوەكانی پێشوو (الدراسات السابقة)؛ بریتییە لەو توێژینەوە زانستییانەی كە پەیوەستن بە بابەتی توێژینەوەی ئێستاوە. بەجۆرێك توێژەر هەوڵدەدات لە رێگەی گەڕان و پشكنینەوە، توێژینەوەی زانستيی لەبارەی گۆڕاوەكانی توێژینەوەكەی كۆبكاتەوە و دواتر پێداچوونەوە و شیيكردنەوە بە داتا و زانیارییەكانیيدا بكات.
لە زانكۆ و ناوەندە زانستییەكانى سەر ئاستی جیهان، گرنگيی زۆر بە توێژینەوەكانی پێشوو دەدرێت، چونكە لەو رێگەیەوە توێژەر ئاشنا بە وردكاریی ئەو توێژینەوانەی پێشتر دەبێت كە لەبارەی توێژینەكەیەوە ئامادەكراون. سەرئەنجام كێشە و ئامانج و گریمانەكانی توێژینەوەكەی وردتر دادەڕێژێت و بنكەیەكی مەعریفيی بەراییش بەدەستدەخات و پاشان كاری بەراوردكاریی لەنێوان ئەنجامی توێژینەوەكەی و ئەنجامی توێژینەوەكانی پێشوودا جێبەجێدەكات. هاوكات لەدیاريیكردنی توێژینەوەیەكی دروست و دووركەوتنەوە لە كێشەی ناونیشانی دووبارەدا؛ توێژینەوەكانی پێشوو هاوكاريی توێژەر دەكەن و بەئاگاى دەهێننەوە لەو هەڵانەی كە توێژەرانى پێشتر ئەنجامیانداوە. لەمیتۆدەكانی توێژینەوەدا؛ دوو قوتابخانە هەن كە ئاڕاستەی جیاوازیان لەبارەی چۆنێتی مامەڵەكردنی توێژەر لەگەڵ توێژینەوەكانی پێشوودا هەیە:
یەكەمیان وایدەبینێت كە لەدوای پۆلێنكردنی توێژینەوەكانی پێشوو بۆ چەند تەوەرێكی دیاریكراو،دەبێت توێژەر شیيكردنەوەی رەخنەگرانە بۆ توێژینەوەكانی پێشوو بكات، بەو ئامانجەی پێگەی توێژینەوەكەی خۆی لە چوارچێوەی ئەو توێژینەوانەدا دەربخات و جیاوازییەكان دیاريیبكات، بەڵام قوتابخانەی دووەم پێیوایە، پێویستە توێژینەوەكانی پێشوو لە قۆناغە جیاجیاكانی توێژینەوەدا جێبەجێبكرێت و ئاماژەی پێبدرێت. بەجۆرێك بەشێك لە توێژینەوەكان، توێژینەوەكانی پێشوو لە چوارچێوەی بەشی تیۆریيدا دەخەنەڕوو، بەشێكیشیان لەناو میتۆدنامەدا نمایشی دەكەن و بەشێكی دیكەشیان لە بەشی گفتوگۆی ئەنجامەكاندا، توێژینەوەكانی پێشوو دەهێننەوە بەرباس. هەربۆیە باشتروایە لەخستنەڕووی توێژینەوەكانی پێشوودا؛ سوود لەئاڕاستە و تێڕوانینی هەردوو قوتابخانەكە ببینرێت. هەم بەشێوەیەكی كورت و پوخت بخرێنەڕوو، هەمیش رێكاريی شیيكردنەوەی رەخنەییان بۆ بكات، بۆئەوەی لای خوێنەر روونبێت كە لەنێو چەندین توێژینەوە و زانیاريی زانستیيدا؛ ئەم توێژینەوەیە كارێكی نوێیە.
لەدوای پۆلێنكردنی توێژینەوەكانی پێشوو بۆ چەند تەوەرێكی دیاریكراو،دەبێت توێژەر شیيكردنەوەی رەخنەگرانە بۆ توێژینەوەكانی پێشوو بكات، بەو ئامانجەی پێگەی توێژینەوەكەی خۆی لە چوارچێوەی ئەو توێژینەوانەدا دەربخات و جیاوازییەكان دیاريیبكات |
هەڵە باوەكانى توێژینەوەكانی پێشوو
دەكرێت مەبەست لەخستنەڕوو و پێداچوونەوە بە توێژینەوەكانی پێشوو لەم چەند خاڵەدا كورت بكرێنەوە:
- توێژینەوەكانی پێشوو؛ بۆچوون و بیرۆكەی نوێ بە توێژەر دەبەخشن لەبارەی گۆڕاوەكان و گرنگییەكەی دەسەلمێنێت یاخود بەپێچەوانەوە.
- ئەو توێژینەوانە؛ لەبارەى ئەو كارانەی پێشتر لەو بوارەدا جێبەجێكراون توێژەر بەرچاو روون دەكەن.
- توێژینەوەكانی پێشوو؛پەیوەندیی نێوان ئەو گۆڕاوانە رووندەكاتەوە كە توێژینەوەیان لەبارەوە كراوە.
- ئەو توێژینەوانە ئەو بنەمایانە دیاریيدەكەن كە كێشە و گرنگيی توێژینەوەیان لەسەر بنیاتدەنرێت.
لەلایەكی دیكەوە؛ دەكرێت ئەو هەڵە باوانە دیاریيبكرێن كە لەكاتی پێداچوونەوە بەتوێژینەوەكانی پێشوودا لەلایەن توێژەرانەوە دەكرێن:
- بە شێوەیەكی سەرەكيی پشبەستن بە سەرچاوە لاوەكییەكان.
- پەلەكردن لەپێداچوونەوە بەتوێژینەوەكانی پێشوودا؛سەرئەنجام دەبێتەهۆی دەستنەكەوتنی توێژینەوەی بەسوود كە لە سەرچاوەی باوەڕپێكراوەوە بڵاوكرابێتەوە.
- فۆكەس خستنەسەر ئەنجامی توێژینەوەكانی پێشوو و پەراوێزخستنی زانیارییەكانی دیكە، وەك میتۆدنامە و ئامرازەكانی كۆكردنەوەی داتا و كۆمەڵگە و سامپڵی توێژینەوە.
- دیاریينەكردنی چوارچێوەیەك بۆ پێداچوونەوە بەو توێژینەوانەدا كە سەرئەنجام دەبێتەهۆی پێداچوونەوەیەكی زۆر فراوان یان بەرتەسك كە هەردووكیان لە زیانی توێژەرە.
- تۆمارنەكردنی زانیاريی تەواو لەسەر ئەو سەرچاوانەی كە سوودیان لێوەرگیراوە.
- نەبوونی زانیاريی دەربارەی ئەو هەڵانەی كە لە توێژینەوەكانی پێشوودا كراون و دووربارەكردنەوەی ئەو هەڵانە.
- پەراوێزخستن و شیينەكردنەوەی تەواوی ئەنجامی توێژینەوەكانی پێشوو.
- پەنابردن بۆ ئەو توێژینەوانەی كە هیچ پەیوەندییەكیان بە بابەتی توێژینەوەی ئێستاوە نییە یان هیچ سوودێكی پێناگەیەنێت.
- بەشی زۆری توێژەران، توێژینەوەكانی پێشوو بۆ چەند تەوەرێك پۆلێندەكەن، بەشێوەیەك هەر تەوەرێك ژمارەیەك توێژینەوە لەخۆدەگرێت. كێشەكە لەو كاتەدایە كە توێژەر بە وریاییەوە ئەو پۆلێنكردنە ناكات و توێژینەوەكان بەپێی وردەكاریی تەوەرەكان جیاناكاتەوە. كێشەیەكی دیكە ئەوەیە كە هاوسەنگیی لەنێوان توێژینەوەی تەوەرەكاندا راناگیرێت، بەجۆرێك تەوەری یەكەم لە 15 توێژینەوە پێكهاتووە، بەڵام تەوەری دووەم تەنها سێ توێژینەوە لەخۆدەگرێت.
- ناهاوسەنگیی لەخستنەڕووی ناوەڕۆكی توێژینەوەكانی پێشوودا. بەشێك لە توێژەران ناوەڕۆكی یەكێك لە توێژینەوەكانی پێشوو لەلاپەڕەیەكدا كورتدەكاتەوە و توێژینەوەیەكی پێشووی دیكە لەتەنها پەڕەگرافێكدا دەخاتەڕوو یاخود توێژینەوەیەك بەئاماژەكردن بە ئامانج و میتۆد و كۆمەڵگە و سامپڵ و چەند ئەنجامێكی نمایش دەكات، بەڵام لە توێژینەوەیەكی دیكەدا ئامانج و سامپڵ پەراوێز دەخات.
- سوودوەرنەگرتن لەئەنجامی توێژینەوەكانی پێشوو، بەشێوەیەك ئەو ئەنجامانەی كە راستەوخۆ پەیوەندییان بەتوێژینەوەی ئێستاوە هەیە، لەلایەن توێژەرەوە فەرامۆشدەكرێن و ئەو ئەنجامانە دەخاتەڕوو كە ناڕاستەوخۆ بەتوێژینەوەكەیەوە پەیوەستدەبێت یان ئەنجامی توێژینەوەكانی پێشوو بە ئەنجامی توێژینەوەكانی بەراورد ناكات و خاڵە جیاواز و هاوبەشەكانی دەستنیشان ناكات.
- خستنەڕووی توێژینەوەكانی پێشوو بەبێ رەچاوكردنی شێوەی ریزبەندییەكەی، لە (نوێترینەوە بۆ پێشترین) یاخود بەپێچەوانەوە.
سوودەكانی خستنەڕووی توێژینەوەكانی پێشوو
- دابینكردنی باكگراوندی زانستيی و ژینگەی گونجاو و سەرچاوەی پێویست بۆ ئامادەكردنی توێژینەوەی نوێ.
- ریشە و بنەچەی كێشەی توێژینەوەكان ئاشكرا دەكات و دەبێتەهۆی گەڵاڵەكردنی تێگەیشتنە زانستییەكان لەماوەی رابردوودا.
- ئەو لایەن و گۆشەنیگایانە دەردەخات كە پێشتر كاریان لەسەر نەكراوە، سەرئەنجام دەبێتەهۆی لەدایكبوونی توێژینەوەی نوێ.
- رێكارە میتۆدییەكانی توێژینەوەكان بۆ ئەو توێژەرانە رووندەكاتەوە كە دەیانەوێت توێژینەوەی نوێ لەوبارەیەوە ئامادە بكەن.
- لە بەراوردكردنی ئەنجامەكانی لەگەڵ توێژینەوەكانی پێشوودا؛ ئاسانكاریی بۆ توێژەران دەكات.
- لە داڕشتنی وردی كێشە و ئامانج و سروشتی توێژینەوەكەیيدا؛ هاوكاريی توێژەر دەكات.
- لە زانینی ئاستی گرنگیی توێژینەوەكەی لە سەرباركردنی زانیاريی نوێدا؛ هاوكاری توێژەر دەكات.
ئەگەر تەماشای توێژینەوە میدیاییەكانی 10 ساڵ لەمەوبەر بكرێت، تێبینیيدەكرێت كە هەم درێژدادڕيی لەخستنەڕووی توێژینەوەكانی پێشوودا كراوە، هەمیش لایەنە گرنگەكان كە پێویستە لە توێژینەوە نوێیەكەدا هەبن فەرامۆشكراون. |
توێژینەوەى میدیایی و رێكارە نوێیەكان بۆ چۆنێتی خستنەڕووی توێژینەوەكانی پێشوو
خستنەڕوو و نمایشكردنی توێژینەوەكانی پێشوو لە زانكۆیەكەوە بۆ زانكۆیەكی تر و تەنانەت لە كۆلێج و بەشێكەوە بۆ كۆلێجێكی دیكە جیاوازە، بەڵام بەشی زۆری پسپۆڕانی بواری میتۆدەكانی توێژینەوەی میدیایی لەسەر كۆمەڵێك لایەن و بنەما كۆكن كە دەبێت لەكاتی خستنەڕووی توێژینەوەكانی پێشوودا رەچاو بكرێن. بۆیە زۆر كات توێژەرانی بواری میدیا لە ئاستەكانی خوێندنی ماستەر و دكتۆرادا، ئەو پرسیارانەیان لەلا گەڵاڵە دەبێت كە بە چ شێوەیەك توێژینەوەكانی پێشوو بخرێنەڕوو؟ ئاماژە بە كام لە رێكارە میتۆدییەكانی بكرێن؟ رووبەری تەرخانكراو بۆ هەر توێژینەوەیەك چەند بێت؟ بۆ هەر گۆڕاوێك چەند توێژینەوە بخرێتەڕوو؟ خستنەڕووی سوود و تێبینی لەبارەی توێژینەوەكانی پێشوو چۆن دەبێت؟ لەكوێدا ئەنجامی توێژینەوەی ئێستا لەگەڵ ئەنجامی توێژینەوەكانی پێشوو بەراورد بكرێن؟
لەچوارچێوەی ئەو گۆڕانكارییانەی كە بەسەر رێكارە میتۆدییەكانی توێژینەوە زانستییەكان بە گشتيی و توێژینەوە میدیاییەكان بەتایبەتيی هاتووە، گۆڕانكاریی لە شێوازی خستنەڕووی توێژینەوەكانی پێشووشدا هاتووە. بەجۆرێك ئەگەر تەماشای توێژینەوە میدیاییەكانی 10 ساڵ لەمەوبەر بكرێت، تێبینیيدەكرێت كە هەم درێژدادڕيی لەخستنەڕووی توێژینەوەكانی پێشوودا كراوە، هەمیش لایەنە گرنگەكان كە پێویستە لە توێژینەوە نوێیەكەدا هەبن فەرامۆشكراون. بۆیە لەچەند خاڵێكدا گرنگترین ئەو لایەنانە دەخەينەڕوو كە پێویستە لە خستنەڕووی هەر توێژینەوەیەكی پێشوودا ئاماژەی بۆ بكرێت:
- ئاماژەكردن بە ناوی سیانی توێژەر بە زمانی رەسەن و ساڵی توێژینەوەكە لەنێوان دوو كەوانەدا.
- نووسینی ناونیشانی توێژینەوەكە بەو زمانەی كە توێژینەوەكەی پێنووسراوە. بەو واتایەی ئەگەر توێژینەوەكە بە زمانی ئینگلیزيی نووسرابوو، دەبێت ناوی توێژەر و ناونیشانی توێژینەوەكە بە هەمان زمان بێت، نەك ناونیشانەكە وەربگێڕدرێتە سەر زمانی كورديی كە ئەم هەڵەیە لای بەشێك لە توێژەران باوە.
- پێویست بە ئاماژەكردن بە كێشە و گرنگيی توێژینەوەی پێشوو ناكات، بەڵكو راستەوخۆ ئاماژە بە گرنگترین ئامانجەكانی توێژینەوەكە بكرێت؛ لەگەڵ ئاشكراكردنی جۆری توێژینەوەكە كە ئایا نامەی ماستەرە یان تێزی دكتۆرا یاخود پەیپەری زانستی.
- خستەڕووی جۆر و میتۆدی توێژینەوەكە.
- ئاماژەكردن بە ئامرازی كۆكردنەوەی زانیارییەكان.
- خستنەڕووی كۆمەڵگە و سامپڵی توێژینەوەكە.
- ئاماژەكردن بە گرنگترین ئەنجامەكانی.
باشتروایە ژمارەی وشەكانی هەر توێژینەوەیەكی پێشوو لەنێوان 150–200 وشەدا بێت و توێژەر زیادەڕۆیی نەكات و سەرجەم توێژینەوەكانیش نوێ بن و ماوەی 10ساڵ بەسەریاندا تێنەپەڕیبێت. بەشێك لە زانكۆكانی ئەوروپاش ئەو ماوەیەیان لە پێنج ساڵدا سنووردار كردووە. ئەمە جگەلەوەی توێژینەوەكانی پێشوو بەپێی گۆڕاوەكانی توێژینەوەی نوێ، بكرێن بە چەند تەوەرێكی پەیوەست بە گۆڕاوی سەربەخۆ و شوێنكەوتە و هەندێكجاریش تەوەری تیۆری میدیایی بەكارهێنراو لە توێژینەوەكەدا. لەبارەی ژمارەی توێژینەوەكانی پێشوو بۆ هەر گۆڕاوێك لەتوێژینەوەدا،پسپۆڕان بەسەر دوو ئاراستە و بۆچووندا دابەشبوون: بەشێكیان لەگەڵ قوتابخانەی رۆژئاواییدا هاوسۆزن و پێیانوایە؛ توێژەر پابەندنییە بە خستنەڕووی ژمارەیەكی زۆری توێژینەوە و باشتروایە بۆ هەردوو گۆڕاوی سەربەخۆ و شوێنكەوتە لە 15توێژینەوە زیاتر نەبن، بەڵام قوتابخانەی عەرەبيی پێچەوانەی ئەو بۆچوونەیە و پێیوایە بەخستنەڕووی زۆرترین توێژینەوە، وادەكات توێژەر زۆرترین زانیاريی زانستيی لەبارەی كێشەی توێژینەوەكەی دەستبكەوێت و لەچۆنێتی داڕشتنی پەیكەربەندیی توێژینەوەكەی و بەراوردكردنی زۆرترین ئەنجامی توێژینەوەكانی پێشوو بە توێژینەوە نوێیەكە، زیاتر بەرچاو روون بێت. بۆیە بەشێكی زۆر لە زانكۆ عەرەبییەكان، توێژەران پابەند دەكەن بە بەكارهێنان و خستنەڕووی 30 بۆ 40 توێژینەوەی پێشوو بۆ هەردوو گۆڕاوەكە، بەڵام لە زانكۆكانی هەرێمی كوردستان و كۆلێج و بەشەكاندا، هیچ رێكارێكی دیاریيكراو لەو بارەیەوە نییە و توێژەر لەسەر راسپاردەی سەرپەرشتیارەكەی ژمارەی توێژینەوەكان دیاريیدەكات. لەدوای كۆتاییهێنان بەخستنەڕووی توێژینەوەكانی پێشوو،دەبێت توێژەر دوو رێكاری پێویست جێبەجێبكات كە بەگوێرەی سەرچاوە نوێیەكانی تایبەت بە میتۆدەكانی توێژینەوەی میدیایی، ئێستا ئەو دوو رێكارە بووە بە پێویستییەكی میتۆديی و نابێت توێژەر پشتگوێیان بخات؛ ئەوانیش ئەمانەن:
یەكەم: ئاماژەكردن بە سوودی توێژینەوەكانی پێشوو بۆ توێژینەوەی نوێ
لێرەدا توێژەر بە ژماریەك خاڵ، ئاماژە بەو سوودانە دەكات كە بە هۆی ئەو توێژینەوانەوە وەریگرتوون، وەك: وەرگرتنی زانیاریی زیاتر لەبارەی بابەتی توێژینەوەكەوە، پێدانی بەرچاوروونی بە توێژەر لە داڕشتنی بیرۆكە و پەیكەربەندیی گشتیی توێژینەوەكە، داڕشتنی میتۆدی توێژینەوەكە و بە دیاریيكراوی لە رووی داڕشتنی وردی كێشە و ئامانجی توێژینەوەكەوە. هاوكات سوودیان لە هەڵبژاردنی ئامرازی گونجاو بۆ وەرگرتنی زانیارییەكان لەلایەن توێژەرەوە هەبووە و رۆڵیان لە دیاریيكردنی كۆمەڵگە و سامپڵی توێژینەوەدا هەبووە. توێژینەوەكانی پێشوو سوودیان لە داڕشتنی چوارچێوەی تیۆریی توێژینەوەكەدا هەبووە و هاوكاربوون لە شیيكردنەوەی ئەنجام و گریمانەكانی توێژینەوەكە، بەتایبەت لە رووی بەراوردكردنی بە ئەنجامەكانەوە؛ توێژەر بەرچاوروون بوو لە دۆزینەوەی سەرچاوە رەسەنە زانستییەكانی تایبەت بە بابەتی توێژینەوەی ئێستا و ….تد.
دووەم: خستنەڕووی تێبینی توێژەر لەسەر توێژینەوەكانی پێشوو
خستنەڕووی توێژینەوەكانی پێشوو تەنها بۆ زیادكردنی ژمارەی لاپەڕەی توێژینەوە نییە، بەڵكو دەبێت توێژەر گرتگترین خاڵە هاوبەش و جیاوازەكان لەنێوان ئەو توێژینەوانە و توێژینەوەكەی بخاتەڕوو. بەو واتایەی ئەو خاڵە دەربخات كە توێژینەوەكەی لەچیيدا جیاواز و هاوبەشە لەگەڵ توێژینەوەكانی پێشوو و لایەنی بەهێز و نوێی توێژینەوەكەی لەچیيدایە و لەكوێدا زانیاريی و رێكاری نوێ سەربار دەكات. ئێستا داڕشتنێكی تاڕادەیەك باو هەیە بۆ جێبەجێكردنی ئەم رێكارە كە توێژەر بە ئاماژەكردن بەناو و ساڵی توێژینەوەكانی پێشوو لەناو كەوانەدا خاڵە هاوبەش و جیاوازەكان بەمجۆرە رووندەكاتەوە: توێژینەوەی ئێستا لەگەڵ توێژینەوەكانی (محەمەد، 2020)، (شاهین، 2018)، (پەروین، 2016) یەكناگرێتەوە؛ لەرووی ئامرازەكانی كۆكردنەوەی زانیاريی و سامپڵی توێژینەوەوە و…. (روونكردنەوەی زیاتر). هاوكات لەگەڵ توێژینەوەكانی (عەلی، 2021) و (شوان، 2020) یەكدەگرێتەوە؛ لە رووی جۆری میتۆد و تیۆری میدیایی بەكارهێنراو. لێرەدا توێژەر دەبێت بە سەلیقەوە میتۆدنامە و تیۆريینامەی توێژینەوەكەی بەراورد بكات بە توێژینەوەكانی پێشوو. بەشێوەیەك زۆربەی خاڵە هاوبەش و جیاوازەكان دەربخات و لەگەڵ ئەوەشدا گرنگيی و لایەنە بەهێز و كارە نوێیەكانی توێژینەوەكەی قەبە بكات.
بەراوردكردنی ئەنجامەكانی توێژینەوەكانی پێشوو لەگەڵ ئەنجامی توێژینەوەی ئێستا
ئەم بەراوردكردنە، گرنگترین لایەنی خستنەڕووی توێژینەوەكانی پێشووە. بەداخەوە بەشێك لە توێژەرەكان ئەم رێكارە جێبەجێناكەن، لەكاتێكدا بەراوردكردنی ئەو ئەنجامانە دەریدەخەن كە ئەنجامی توێژینەوە نوێیەكە لەكام رووەوە لەگەڵ ئەنجامی توێژینەوەكانی پێشوو یەكدەگرێتەوە و لە چ روویەكیشەوە جیاوازە. هەر لێرەوە پێگەی بەهێزی توێژینەوە نوێیەكە دەردەكەوێت و خوێنەر درك بە ئەنجام و پێدراوە نوێیەكان دەكات. هەرچەندە پێشتر بەراوردكردنی ئەنجامەكانی توێژینەوەكانی پێشوو لە بەشی ئەنجامی گشتیی توێژینەوەی نوێ بەراورد دەكرا، بەڵام رێكارە هاوچەرخەكانی میتۆدەكانی توێژینەوەی میدیایی، توێژەر رادەسپێرن كە رێكاريی بەراوردكردن لەدوای گفتوگۆی هەر خشتەیەكی لایەنی پراكتیكی توێژینەوەی نوێ ئەنجامبدەن. بەو واتایەی لەدوای گفتوگۆی بابەتییانەی توێژەر لەبارەی ئەنجامی خشتەیەكی توێژینەوەكەی، ئاماژە بە ئەنجامی ئەو توێژینەوانەی پێشوو دەكات كە هەمان ئەنجامی بەدەستهێناوە یاخود بە پێچەوانەوە. تێبینیيدەكرێت، زۆركات توێژەر ئەو رێكارە تەنها بۆ ئەنجامی خشتەی لایەنی پراكتیكی توێژینەوەكەی جێبەجێدەكات، بەڵام لە ئەنجامی پەیوەست بە خشتەی گریمانەكانی ئەو بەراوردكارییە ناكات، لەكاتێكدا بەراوردكردنی ئەنجامی گریمانەكان گرنگییەكی زۆری هەیە و سوود بە توێژینەوە نوێیەكە دەگەیەنێت. لەكۆتاییدا، پێویستە هەموو توێژەرێكی میدیایی ئەو تێگەیشتنەی لەلا گەڵاڵە ببێت كە لە توێژێنەوەی زانستيیدا و بەتایبەت لە زانستە مرۆڤایەتيی و كۆمەڵایەتییەكاندا رێكار و هاوكێشەی كۆنكرێتی و دۆگما نییە. بۆیە دەكرێت ئەم پرسە لای بەشێك لە پسپۆڕان و مامۆستایان پەسەندبێت و لای بەشێكی دیكەش رەتكراوە بێت، بەڵام گرنگ ئەوەیە كە توێژەر بتوانێت مامەڵەیەكی درووست و زانستیانە لەگەڵ توێژینەوەكانی پێشوودا بكات و تەنها وەك نمایشكردن لە توێژینەوەكانیاندا تەماشای نەكەن.
سەرچاوانە:
- سعد سلمان المشهداني (2020): منهجیە البحث الإعلامي، العین، دار الكتاب الجامعي، الطبعة اڵاولی.
- شیماء زوالفقار زغیب (2020): مناهج البحث واڵاستخدامات اڵاحصائیة فی الدراسات اڵاعلامیة، القاهره، الدار المصریة اللبنانیە، الطبعە الخامسة، المجلد: 1.
- ربحی مصطفی علیان (2015): البحوث العلمیة و مشروعات التخرج – دلیل علمي، عمان، دار المنهجیة، الطبعە اڵاولی.
- أحمد إبراهیم خضر (2013): إعداد البحوث والرسائل العلمیة من الفكرە حتی الخاتمة، القاهره، جامعە اڵازهر، الطبعە اڵاولی.
-
* ئەم بابەتە لە تەوەری «رێنمایی و هۆشیاری میدیایی» لە یەکەمین ژمارەی زستانی 2022ی گۆڤاری دەرگاوان_دا چاپکراوە.
** خاوەنی بڕوانامەی ماستەر لە میدیا دا.