- د.پاڤێ جه‌میل ئه‌حمه‌د**
لێكۆڵینەوەى ڕۆژنامەنووسيی یان بەدواداچوونی ڕۆژنامەنووسی؛ جۆرێكە لە جۆرەكانی رۆژنامەگەریی بنكۆڵكاریی كە بە شێوازێكی مەنهەجیی و بابەتيی و بە ئامانجی دەرخستنی زانیاریی و رووداوەكان بۆ بەرژەوەندی گشتى، پشت بە كۆكردنەوەی زانیاریی و راستیی و دۆكیومێنتكردن دەبەستێت و بەیەكێك لە گرنگترین ژانرەكانی رۆژنامەنووسيی سەردەمی نوێ دادەنرێت. ئەركی بەدواداچوون و چارەسەری بابەتە گرنگەكان و كێشە گەورەكان لەخۆدەگرێت كە پێشتر ڕوویانداوە یاخود ئێستا ڕوودەدەن، هاوكات پشت بە شرۆڤەكردن و پێدانی دەرئەنجامی گونجاو و واقعيی دەبەستێت. شێوازی كاركردن لەم ژانرەدا زۆرتر لە توێژینەوەی زانستييەوە نزیكە كە لە ڕا و بەڵگەكان دەكۆڵێتەوە و دەیانخاتەڕوو. بە بڕوای شارەزایان؛ بەدواداچوونی ڕۆژنامەنووسيی جۆرێكی گرنگە و لەتوانایدایە بابەتەكان شیبكاتەوە و بەڕاستيی و درووستيی بگات. هەروەها لە ڕێگەی شرۆڤەكردنەوە بۆ سەرنجڕاكێشانی وەرگر و دروستكردنی بایەخداريی و كاریگەريی لەسەریان گرنگە. هەرچەند بابەتی بەدواداچوونەكە ئاڵۆز و جیاواز بێت؛ بە سەركەوتن بەسەر ئاڵنگاریی و لەمپەرەكانی دەگاتە كۆتایی پرۆسەكە. ئەم ژانرە گرنگە لەپێناو بەدواداچوونی بابەتێك كە هەواڵیی یاخود تەرفیهیی یان ئاڕاستەكردن بێت؛ جەختدەكاتەوە سەر لایەنە شاراوە و نادیارەكانی و گەیشتن بە دەرئەنجام.
به‌دواداچوونى رۆژنامەنووسيی و رێكاره‌كانی جێبه‌جێكردنی:
بۆ ده‌ستكردن به بەدواداچوونێكی ڕۆژنامه‌نووسیی سه‌ركه‌وتوو؛ پێویستە چوارچێوه بۆ بیرۆكە سەرەكییەكە دابنرێت، بەشێوه‌یه‌ك كە ورد و گونجاوبێت له‌گه‌ڵ شوێن و كات و بۆ كۆمه‌ڵگه گرنگبێت. هاوكات پێویستیی بە پلانێكی گونجاو و خوێندنه‌وه‌بۆكراو هەیە بۆ جێبه‌جێكردن و چاره‌سه‌ركردنی لەگەڵ په‌یوه‌ندییكردن بهو كه‌سانه‌ی كه په‌یوه‌ندییدارن یان ئاگادارن به بابه‌ته‌كه یان جێگه‌ی بایه‌خیانه. هاوكات به‌هه‌ندوه‌رگرتنی ڕای كه‌سانی شاره‌زا و لێپرسراو و پسپۆڕانی بابه‌ته‌كه و به‌هه‌ند وه‌رگرتنی سیاسه‌تی ئەو كه‌ناڵەی كاری تێدا ده‌كرێت لەگەڵ تێپه‌ڕاندنی ئه‌و زه‌حمه‌تیی و به‌ربه‌ستانه‌ی دێنه ڕێگای به‌ده‌ستهێنانی به‌دواداچوونه‌كه؛ گرنگ و پێویستە لەبەرچاوبگیرێن.
به‌دواداچوونی ڕۆژنامه‌نووسيی و هه‌نگاوه‌كانی ئامادەکردنی:
- ده‌ستنیشانكردنی بیرۆكه‌ی به‌دواداچوونه‌كه؛ پێویسته بابه‌تی به‌دواداچوونه‌كه گۆڕانكاريی و ڕووداو و كێشه یاخود ئه‌و دیاردانه بێت كه ڕوویانداوه. واته په‌یوه‌نديی بهو ڕووداو و بابه‌تانه‌وه هه‌بێت كه په‌یوه‌نديی به كۆمه‌ڵگه‌وه هه‌یه و سه‌رقاڵی كردوون. هه‌روه‌ها ده‌بێت بابه‌تی به‌دواداچوونەكە نوێ و گرنگ بێت و توانای ڕاكێشانی سەرنجی وه‌رگری هه‌بێت.
- كۆكردنه‌وه‌ی بابه‌ته سه‌ره‌تاییه‌كان؛ ده‌كرێت له ڕێگه‌ی ئه‌رشیفی زانیاريی له ڕۆژنامه یان په‌ڕتووك و …تد به‌ده‌ستبێت.
- جێبه‌جێكردنی به‌دواداچوون؛ كاتێك ده‌ستپێده‌كات كه ڕۆژنامه‌نووس هه‌نگاوه‌كانی بۆ گه‌ڕان و لێتوێژینه‌وه‌ی زانیاريی له‌سه‌ر بابه‌ته‌كه ده‌نێت كه به پله‌ی یه‌كه‌م لای ئه‌و كه‌سانه به‌ده‌ستدێت كه لە بابه‌ته‌كه‌دان یان په‌یوه‌نديی ڕاسته‌وخۆیان پێیه‌وه هه‌یه.
به‌دواداچوونی ڕۆژنامه‌نووسيی و شێوازی داڕشتنی:
- پێشه‌كی؛ پێویسته داڕشتنه‌كه‌ی به‌هێز و مانادار و سهرنجڕاكێش بێت. پێشەكيی بابه‌تێك بۆ بابه‌تێكی تر له ڕووی ناوه‌ڕۆك و شێواز و پێشكه‌شكردنێكی چڕ و پوخت له‌سه‌ر كێشه‌كه جیاوازه.
- خستنه‌ڕوو؛ به‌مانای خستنه‌ڕووی ڕاستیيه‌كان به‌ڕێگایه‌كی مه‌نهه‌جيی و مه‌نتقيی و باوه‌ڕپێهێنراو، به‌جۆرێك وه‌رگر بۆ به‌دواداچوونی ورده‌كاری بابه‌ته‌كه ئاڕاسته بكات.
- ده‌رئه‌نجامه‌كان؛ پێویسته بابه‌ته‌كه وێنابكات و ڕوونكردنه‌وه‌ی پێویست لەبارەی لایه‌نه جۆربەجۆرەكانی و چاره‌سه‌ر بخاتەڕوو و خوێنه‌ر به گومان و پرسیاری بێوه‌ڵام به‌جێنه‌هێڵێت.
- كۆتایی؛ پێویسته به‌شێوازێكی پوخت و كورت ئامانجه سه‌ره‌كییه‌كه‌ی لەده‌رخستنی داتای بەدەستهاتووی به‌دواداچوونەكەدا بپێكێت.
به‌دواداچوونی ڕۆژنامه‌نووسيی و قاڵبه‌كانی داڕشتنی:
- هه‌ڕه‌می یه‌كسان یان بابه‌تی؛ بە گرنگترین و كه‌مترین كاریگه‌ريی به‌شێوه‌یه‌كی یه‌كسان ده‌ستپێده‌كات.
- هه‌ڕه‌می ناوه‌نديی به شێوازی وه‌سفی؛ بهو مانایه‌ی ڕووداوه‌كه له ڕووی كات و شوێن و شێوازەوه وه‌سفده‌كات.
- هه‌ڕه‌می ناوه‌نديی به شێوازی چیرۆك؛ زیاتر له حاڵه‌تی تاواندا به‌كارده‌هێنرێت.
- هه‌ڕه‌می قاڵبی گێڕانه‌وه؛ گرنگترین جۆری قاڵبه كه له‌دوای قاڵبی هه‌ڕه‌می پێچه‌وانه‌ی ته‌قلیدیی به‌كاردێت و كاریگه‌رییەكەی له‌و به‌دواداچوونانەدا دەردەكەوێت كە بەشێوه‌یه‌كی بابه‌تیی دەخرێنەڕوو.
به‌دواداچوونی ڕۆژنامه‌نووسيی و گرنگترین ناونیشانه‌كانی:
ناونیشان؛ گرنگترین به‌شی به‌دواداچوونی رۆژنامەنووسییە كه دەبێت له‌گه‌ڵ ناوه‌ڕۆكی بابه‌ته‌كه و ئه‌و كاراكته‌رانه‌ی له‌ناو بابه‌ته‌كەدا هەن گونجاو و په‌یوه‌ست بێت به ئامانجی تایبه‌تیی به‌دواداچونه‌كەوە.، پاشان گرنگترین خاڵ ئه‌وه‌یه ڕوون و كورت و سهرنجڕاكێش بێت. لەدیارترین جۆرەكانی ناونیشانیش ئەمانەی خوارەوەن:
- ناونیشانی ده‌رخه‌ر؛ شێوازێكی هه‌واڵیی هه‌یه كه ناوه‌ڕۆكی به‌دواداچوونەكە بەشێوەیەكی ڕوون و پوخت دەخاتەڕوو.
- ناونیشانی خۆڕسك؛ ئه‌و ناونیشانه‌یه كه له‌سه‌ر بنەمای هه‌ڵبژاردن یان لایه‌نێكی دیارییكراو یاخود بیرۆكه و هەڵوێستێكی دیارییكراو دادەڕێژرێت كه سەرنجی وه‌رگر ڕابكێشێت.
- ناونیشانی ڕوونكراوه؛ ئه‌و ناونیشانەیە كە ناوەڕۆكی به‌دواداچوونه‌كه بەشێوەیەكی روون و ڕاشكاو و هه‌مه‌لایه‌نه ده‌رده‌خات.
- ناونیشانی وه‌سفی؛ ئه‌و ناونیشانەیە كە له هه‌وڵدایه به‌رجه‌سته‌ی بیرۆكه یان دیارده‌كه بكات، بۆنموونه: بارانه به‌خوڕه‌كه شه‌قامه‌كانی پایته‌ختی وه‌ك دوورگه‌یه‌كی داخراو لێكردوه.
- ناونیشانی پرسیاری؛ ئه‌و ناونیشانەیە كە له فۆڕمی پرسیاردا داده‌ڕێژرێت، بۆنموونه: چۆن بازرگانيی به مرۆڤه‌وه ده‌كرێت؟
- ناونیشانی وه‌رگیراو؛ ئه‌و ناونیشانەیە كە له نوسینێك یان بابه‌تێك وه‌رگیراوه.
- ناونیشانی ڕاسته‌وخۆ؛ ئه‌و ناونیشانەیە كە به‌شێوه‌یه‌كی ڕاسته‌وخۆ ئاڕاسته‌ی وه‌رگر ده‌كرێت.
بەداواداچوونی رۆژنامەنووسيی و جیاوازیی لەگەڵ رۆژنامەگەریی بنكۆڵكاری:
رۆژنامەگەریی بنكۆڵكاری؛ شێوازێكی پێشكەوتووتری لێكۆڵینەوەی ئاسایی و بەدواداچوونی رۆژنامەنووسییە كە تێگەیشتن لێی گشتگیرترەو لەسەر فەلسەفەی لێكۆڵینەوە و بەدواداگەڕان و سەلماندن و بنكۆڵكردنی بابەتە دیارییكراوەكە دەوەستێت و ژانری زانیاریی و هەواڵ تێدەپەڕێنێت. بنكۆڵكاری؛ گرنگترین هونەری رۆژنامەنووسیی و كۆكەرەوەی چەند جۆرێكی ژانرە رۆژنامەنووسییەكانە لەیەك كاتدا. بە جۆرێك هونەری داڕشتنی رۆژنامەوانیی هەواڵ و ریپۆرتاژ و وتار پێكەوە گرێدەدات كە یەكێكە لە قورسترین شێوازەكانی داڕشتنی رۆژنامەنووسیی و پێویستیی بە لێهاتوویی زۆری رۆژنامەنووس و دارێژەر هەیە. ئامانجی سەرەكیی لە بنكۆڵكارییدا؛ خزمەتكردنی كۆمەڵگە و بەرژەوەندیی گشتییە بە شێوازێك كە دەسەڵات بوروژێنێت و بیكات بە خاوەنی رووداو و بابەتەكە. بنكۆڵكاری؛ بەهۆی ئەوەی رۆڵی چاودێریی بەسەر كارەكانی حكومەتەوە دەبینێت، بەهایەكی بەرزی رۆژنامەگەریی هەیە و رووناكیی دەخاتەسەر دیاردە و كێشەیەكی دیارییكراو كە هەیە یان روویداوە.
ئەوەیش لە رێی پشتبەستن بە كەسانی شارەزای بوارەكە و رێبازی شیكاریی و لێتوێژینەوە كە پێویستە رۆژنامەنووس پابەندبێت بە قوڵبوونەوە لە كات و شوێن. بۆ سەركەوتنيشی؛ كاتێكی زیاتر و هەوڵدانێكی زیاتری مادیی و مەعنەویی و پاڵپشتیكردن و نهێنی زۆری دەوێت. هاوكات بەهۆی جۆری كارەكەوە رێگرییەكان زۆرن كە خۆی لە بابەتی شاراوەى پر لە مەترسیی و زیانگەیاندن بە بەرژەوەندیی لایەنی بەرامبەردا دەبینێتەوە كە ئامانج لێی سوودگەیاندنە بە بەرژەوەندی گشتی. بەپێچەوانەوە، لێكۆڵینەوە و بەدواداچوونی ئاسایی بریتییە لەشێوازێكی لێكۆڵینەوە كە بەپێی جۆرەكەی رێكاری كاركردنی گەشە دەكات و بەسەر لێكۆلینەوەی بچوك و گەورە و لاوەكی (جزئی)دا دابەشكراوە. بەپێی لێكدانەوەی شارەزایان؛ پەیوەندیی نێوان رۆژنامەگەریی بنكۆلكاریی و لێكۆڵینەوەی ئاسایی یاخود بەدواداچوونی رۆژنامەنووسیی بریتییە لەوەی كە:
- رۆژنامەگەریی بنكۆڵكاری؛ كۆكراوەی هەموو هونەر و شێوازەكانی رۆژنامەگەرییە بەبێ هەواڵ. واتە دەتوانرێت هەموو شێوازەكانی داڕشتنی رۆژنامەنووسیی تێدا بەكاربهێنرێت بێجگە لە هەواڵ كە ژانرێكی سەربەخۆیە و شێوازی داڕشتنی تایبەت بەخۆی هەیە.
- رۆژنامەگەریی بنكۆڵكاری؛ بریتییە لە شێوەیەكی پێشكەوتووتر و قووڵتر لە لێكۆلینەوەی رۆژنامەگەريی كە پێویستیی بە كات و ماندووبوون و هەوڵدانی زۆر و گەڕان و كنەكردنێكی قووڵتر هەیە، بەئامانجی بەدەستهێنانی ئەنجامی گەورەتر و وردتر پشت بە شێوازی توێژینەوەی زانستیی دەبەستێت.
- رۆژنامەگەریی بنكۆڵكاری؛ شێوازێكی سەربەخۆ و تایبەتە لەكاتێكدا لێكۆڵینەوەی رۆژنامەنووسیی بەشێكە لێی. ئەمجۆرە رۆژنامەگەرییە؛بریتییە لەتێكەڵكردنی شێوازە كۆنەكەی لێكۆلینەوە و شێوازە پێشكەوتووەكەی كە ئێستا پێیدەوترێت بنكۆڵكاری.
- تێكەڵبوونی چەمكی بەدواداچوونی رۆژنامەنووسیی یان لێكۆڵینەوەی ئاسایی و لێكۆڵینەوەی بنكۆڵكاریی دەگەڕێتەوە بۆ وەرگێڕانی چەمكەكان لە زمانی كوردییدا و نزیكیی واتاكانیان لەیەكەوە. بەجۆرێك كە زۆرجار بەدواداچوون و بنكۆڵكاریی تێكەڵاودەكرێن و بەهاوواتای یەكتری ناودەبرێن.
سەرچاوەكان:
- ماجدة ابو فاضل: الصحافة الاستقصائية، مركز الجزيرة الاعلامي للتدريب والتطوير، 2008.
- مارك هنتر: على درب الحقيقة، دليل اريج للصحافة العربية الاستقصائية، شبكة اعلاميون من أجل صحافة الاستقصائية عربية، 2009.
- نبيل الشريف، التحري الصحفي، مركز الافق الثقافي دائرة المكتبة الوطنية، 1997.
- كتب الصحافة الاستقصائية، معهد الصحافيين المحترفين، الجامعة اللبنانية الأمريكية، مركز قناة الجزيرة الاعلامي للتدريب والتطوير، مركز الجزيرة الاعلامي للتدريب والتطوير.
- علي دنيف حسن، دور الصحافة الاستقصائية في مكافحة الفساد المالي و الإداري و الجريمة المنظمة، مدرسة الصحافة المستقلة، بغداد، 2009.
- * ئەم بابەتە لە تەوەری «خوێندن و پەروەردەی میدیایی» لە یەکەمین ژمارەی زستانی 2022ی گۆڤاری دەرگاوان_دا چاپکراوە.
** پرۆفیسۆری یاریدەدەر لە بەشی راگەیاندنی کۆلیژی زانستە مرۆڤایەتییەکانی زانکۆی سلێمانی
