پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان و كاریگەرییان لەسەر هۆشیاری سیاسيی لاوان

د.ئاريانا ئيبراهيم*

لێكۆڵینەوەكان ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان (Social Netwok Sites) رۆڵێكی گەورەیان لە رۆشنبیركردنی سیاسيیدا هەیە؛ لەمیانی ئەو ناوەڕۆكە هەمەجۆرەی دەیڕەخسێنێت كە هەموو تیۆر و هزر و ئایدۆلۆژییە سیاسییەكان دەگرێتەوە. توێژی لاوان لە هەمووان زیاتر بەم ناوەڕۆكە كاریگەر دەبن؛ بە حوكمی ئەو سیفەتانەی هەیانە كە وایان لێدەكات زیاتر بە ڕووی كولتوورە جیهانيی و ئەزموونە سیاسییەكانی حوكمكردن لە سەرجەم وڵاتانی جیهاندا كراوە بن. ئەوەيش بەڕوونيی ئاشكرای دەكات كە پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بە پەنجەرەیەكی گرینگ دادەنرێن بۆ رۆشنبیركردنی سیاسيی و زیادبوونی هۆشیاری بە گرنگی بەشداریی سیاسی، چوون بەشدارییە فرەكانی ئەو ناوەڕۆكەی لاپەڕەكانی ماڵپەڕەكانی پەیوەندیی كۆمەڵایەتی بڵاویدەكەنەوە لەباریدایە گەشە بە مەعریفەی سیاسيی بدات و بەشداريی لە پەروەردەكردنی تازەپێگەیشتووان و لاواندا بكات. بابەتەكە هەر لەو سنوورەدا ناوەستێت، بەڵكوو پاڵیان دەنێت بۆ بەشداريی لە كاری سیاسيیدا بەتایبەتی لە سایەی گەشەكردنی رۆڵی لاوان لە سیاسەتی جیهانی، چوون زۆرێك لە سەركردە و بەرپرسانی سیاسيی لە جیهاندا سەر بە نەوەی لاوانن. بۆيه‌ پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان  بوونەتە یەكێك لە گرینگترین بكەرە نێودەوڵەتییەكان و كاریگەرییان تەنيا لە سیستمی ناوەخۆی دەوڵەتێك كورت نەبۆتەوە، بەڵكو درێژ بۆتەوە بۆ بواری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و رۆڵێكی گرینگ لە كارلێككردنە سیاسییە نێودەوڵەتییەكاندا دەگێڕێت. رەنگە ئەوەی وروژێنرا لەبارەی دەستێوەردانی رووسیا لەهەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی ئەمریكا لەساڵی 2016دا بە یەكێك لە رەنگدانەوەكانی ئەو كاریگەرییە دابنرێت كە دەكرێت پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان لەوبارەوە درووستیبكەن؛ كاتێك كۆمپانیای كامبريدج ئەناليتيكا هەستا بە قۆستنەوە و سوودوەرگرتن لە داتای 50ملیۆن بەكارهێنەری فەیسبووك لە بەرژەوەندیی كۆمپانیا رووسییەكان بەمەبەستی كارتێكردن لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی ئەمریكادا. وێڕای ئەوەی ماڵپەڕی فەیسبووك داوای لێبووردنی لەبارەی ئەم رووداوەوە كرد، به‌ڵام بەردەوام پرسیارگەلێك دەوروژێنرێت لەبارەی رادەی پابەندبوونی پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بەپاراستنی داتای بەكارهێنەران و گرێنتی بەنهێنيی مانەوەی و بەكارنەهێنانی بە شێوەیەكی خراپ لەلایەن هەندێ كۆمپانیا یان وڵاتان بۆ كارتێكردن لە رووداوەكانی وڵاتانی تر. هەروەك راپۆرتگەلێكی فەرەنسی (فرانس24 پرێس) هاوكاریی كۆمپانیای كامبريدج ئەناليتيكا لەگەڵ كۆمپانیای ئیگريگت ئای كيو-ی كەنەدییان ئاشكراكرد لە دەنگدان لە بەرژەوەندیی دەرچوونی بەریتانیا لە یەكێتیی ئەوروپا؛ ئەم دوو كۆمپانیایە یارمەتیی رەوتی جیابوونەوەیان لەسەركەوتن لەو راپرسییە دا كە بە كەمتر بە 2% لە دەنگەكان یەكلاكرایەوە (موقع فرانس 24، 27 مارس 2018). هەروەك پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان رۆڵێكی گرینگیان گێڕا لە رووداوەكانی بەهاری عەرەبيی كە لە كۆتایی ساڵی 2010دا لە تونس هەڵگیرسا و بۆ میسڕ و پاشان لیبیا و یەمەن گواسترایەوە و دواتر له‌ 2012دا سورياشى گرته‌وه. جا لەمیانی هەماهەنگيی لە نێوان لاوان بێت بۆ رێكخستنی بزاوتی خۆپیشاندان و ناڕەزاییەكان یان لەمیانی هاندان دژی حكوومەتەكان و بانگەواز بۆ رووخاندنی بە بەكارهێنانی دروشمگەلێك كە جەماوەر رادەكێشێت (رشيد، 2019).

تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان و رۆڵى لەدرووستكردنی رایگشتییدا

ئەو كۆمەڵە رووداوە؛ نموونەگەلێكی روونن لەبارەی چۆنیەتی كاریگەریی پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان لە رێڕەوی رووداوە هەرێمیی و نێودەوڵەتییەكاندا. راستە ئەو لەوەدا بگۆڕی یەكلاكەرەوە نەبوو، بەڵام بەشێوەیەك لە شێوەكان بەشدارییكرد لە ئاكامە كۆتاییەكانی ئەم سێ رووداوەدا: هەڵبژاردنه‌كانی سەرۆكایەتیی ئەمریكا، دەرچوونی بەریتانیا لە یەكێتیی ئەوروپا (Brexit) و رووداوەكانی بەهاری عەرەبی. كەواتە پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بوونەتە یەكێك لە بكەرە كاریگەرەكان لەو پەرەسەندنانەی ئێستا جیهان بەخۆیەوە دەبینێت و لەداهاتووشدا لەسەرجەم بوارە جیاوازەكاندا (الاحمدی، 2020). پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان؛ رۆڵێكی كارا لە درووستكردنی رایگشتيیدا دەگێڕن و بەشداریی لە برەودان بەو بیر و هزرانەی دەستەبژێر (النخبة‌) لە كۆمەڵگه‌دا دەكەن كە باوەڕیان پێیەتی؛ بۆ ئەوەی ببێتە بەهایەكی كۆمەڵایەتیی دانپێدانراو و لەنێو كەسانی ئاساییدا بڵاوببێتەوە. پاشان كاربكاتە سەر رەفتار و پێكهێنانی ئاراستەكانیان لە بەرانبەر چەند كێشەیەكی دیاریكراودا. ئەم رۆڵەش بە گوێرەی تیۆری بازاڕسازیی كۆمەڵایەتی تا ڕادەیەكی زۆر هاوشێوەی ئەو هەڵمەتانەی ماركێتینگە كە ئامانجی برەوپێدانی كاڵایەكی دیاریكراو و قایلكردنی بەكاربەرانە پێی (مطاوع، ینایر2019). ئەم كاریگەرییەش لە بنەڕەتدا دەگەڕێتەوە بۆ ئەو خاڵە جیاكەرەوانەی پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان و راگەیاندنی نوێى پێیدەناسرێنەوە لەتوانای كارتێكردنی بڕی كاریگه‌ريی چه‌ندێتی (التأثیر الكمي) لەمیانی دووبارەكردنەوەدا كە پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان پەیامگەلی هاوشێوە و دووبارە لەبارەی كێشەیەك بەجۆرێك پێشكەشدەكەن كە ئەم خستنەڕووە كەڵەكەبووە بۆ قەناعەتپێكردنی تاكەكانی كۆمەڵگە لەمەودایەكی دوورتردا سەردەكێشێت. ‌واته‌ پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان؛ بوونەتە هاوبەشێكی سەرەكیی لە درووستكردنی رایگشتیی لە میانی ژمارەیەك رۆڵەوە، لەوانە: (Muhsin. 2020. 7N)

1. كارتێكردن لە هۆشیاری؛ بەجۆرێك دەستەبژێرێك لە بیریار و رۆشنبیران دەتوانن لە ڕێی تۆڕ و سەكۆكانی پەیوەندیی كۆمەڵایەتی برەو بە هزرەكانیان بدەن و كار لەسەر درووستكردنی هۆشیاریی بەكارهێنەران بكەن لە ڕێی ئەو هەڵمەتە میدیاییانەی ئامانجی چڕكردنەوەی زانیاريی و مەعریفەیە بۆ چاككردنی رەفتار بە زیاكردنی زانیارییە نێردراوەكان بۆ كارتێكردنیان و درووستكردنی هۆشیارییان لەبەرانبەر كێشە جیاوازەكاندا. بەكردەوەش پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بەشدارییان لە دەركەوتنی سەرانی كاریگەريی راوبۆچوون لە جیهانی رۆژهه‌ڵاتی ناويندا كردووە كە سەكۆی میدیایی خۆیان هەیە و لە لایەن ملیۆنان بەكارهێنەرەوە لە جیهانی رۆژهه‌لاتى ناوه‌ند فۆڵۆوكراون و سەیردەكرێن و ئەو كەسانە توانایان هەیە كاربكەنە سەر فۆڵۆوەرزەكانیان لەبارەی ئەو بابەتانەی بە كێشە وروژێنراوەكان پەیوەستن (البكري، 2016، 121-132).
2. گەشەكردنی رۆڵی تاك لە كاركردنەسەر رایگشتی؛ لەمیانی هۆكار و سەكۆكانی پەیوەندیی كۆمەڵایەتی كە لەمیانەیدا تاك رۆڵێكی گرینگ لە گواستنەوەی هەواڵ و درووستكردن و نووسینەوەییدا دەگێڕێت، سەرباری كاركردنە سەر درووستكردنی قەناعەتەكان لەبارەی هەندێ كێشە. ئەم هۆكارانە بەشدارییان لە دەركەوتنی رۆژنامەوانیی هاووڵاتی (Citizen Journalism)دا كردووە كە دەرفەت بۆ هەموو تاكێك دەڕەخسێنێت ئەكاونتێكی لەسەر ماڵپەڕی پەیوەندیی كۆمەڵایەتی هەبێت. ئەگەر بڕێك كارامەیی و زانیاریی هەبێت، دەتوانێت بابەتی هەواڵیی یان راپۆرت یان لێكۆڵینەوە دابڕێژێت كە گوزارشت لە تێڕوانینی جیاواز لەبارەی سەرجەم كێشەكان بكات، بەڵام گرفت لێرەدا ئەوەیە ئەمجۆرە لە رۆژنامەوانیی هەندێ كات پێویستیی بە وردەكاریی و راستگۆییە؛ كاتێك تاك بۆچوونی خۆی تێكەڵی ئەو هەواڵ یان رووداوە دەكات كە لە لاپەڕەی تایبەتیی خۆیدا بڵاوی دەكاتەوە یان بۆ هۆكارەكانی تری راگەیاندنی دەنێرێت جا كلاسیكی بن یان ئەلیكترۆنی. رۆژنامەوانیی هاووڵاتی؛ لەگەڵ رووتێكردنی هاووڵاتییان لە راگەیاندنی جێگرەوە (Alternative Media) پەرەیسەند؛ لە پێناو گوزارشتكردنی ئازادانەدا لە بارودۆخیان دوای ئەوەی هەندێ حكوومەت و بازرگانەكان لە جیهانه‌ رۆژهه‌ڵاتيیه‌كاندا هۆكارە تەقلیدییەكانی راگەیاندنیان قۆرخكردبوو. گرینگترین خاڵ كە رۆژنامەوانیی هاووڵاتی پێدەناسرێتەوە بریتییە لە ملكەچنەبوونی بۆ ئەو كۆتوبەندانەی دامەزراوە میدیاییە تەقلیدییەكان دەیسەپێنن كە لە فەزای ژمارەییدا ئازادییەكی زۆری هەیە و زاڵبوون بەسەریدا یان كاركردنە سەر ئاڕاستەكانی دژوارە. ئەوەش گژبەرییەكی (تحدی) سیاسیی بۆ دەسەڵاتدارانی سیاسیی درووستكردووە لەڕێی ململانێكردن لە خاوەندارێتیی هۆكارەكانی راگەیاندن و رەتدانەوەی؛ كاتێك ئەم هۆكارانە لە سازدان و كۆكردنەوە و پاساودانی سیاسەتە هەبووەكان و ساختەكردنی هۆشیارییدا بەكاردەهێنرێن. لەوەیش زیاتر ئەمجۆرە لە رۆژنامەوانی؛ وایلێهاتووە رۆڵی چاودێر بەسەر كاروباری حكوومەتەكان و ئاشكراكردنی رواڵەتەكانی گەندەڵیيدا دەبینێت كە لە هەندێ سێكتەردا بڵاوبۆتەوه‌ (حامد، 2017).
3. كاریگەریی تاك لەدرووستكردنی رایگشتیيدا؛ لەمیانی وێبلۆگەكان (المدونات الإلكترونیە) یان بلۆگه‌رز-دا دەركەوت كە بە پەنجەرەیەكی گرینگ دادەنرێت بۆ بڵاوكردنەوەی زانیارییەكان لەسەرجەم بوارەكانی مەعریفەی مرۆیی و زانینی ڕا و ڕای بەرانبەردا. رەنگە ئەوەی زیاتر گرینگیی “وێبلۆگ”ەكان لە كاركردنە سەر رایگشتیی زیادبكات؛ زیادبوونی ژمارەكانییەتی بەشێوەیەكی زۆر زوو كە ئامارەكان ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن زیاتر لە 409ملیۆن كەس مانگانە زیاتر لە 20ملیار لاپەڕەی “وێبلۆگ” دەبینن و بەكارهێنەرانیش مانگانە 70ملیۆن پۆستی نوێ و 77ملیۆن كۆمێنت بڵاودەكەنەوە. ئامارێكی تر ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە لەنێو 1،7ملیار ماڵپەڕ لەجیهاندا نزیكەی 700ملیۆن وێبلۆگ هەیە، ئەوەش ئاماژەیە بۆئەوەی كاریگەریی “وێبلۆگ”ەكان كە گرینگییان كەمتر نییە لەهۆكارە تەقلیدییەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی وەك فەیسبووك و تویتەر لە كاركردنە سەر رایگشتی، بەتایبەتی كە بە باشترین سەرچاوەی زانیاریی دادەنرێت لەبارەی كۆی ئەو بابەت و كێشانەی بە لای كەسەكانەوە گرینگە لە سەرجەم بوارەكانی ئابووری، سیاسی، رۆشنبیریی و كۆمەڵایەتییدا (Wright & Hinson, 2018).
4. ژمارەیەك لە لێكۆڵینەوەكان ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە “وێبلۆگ”ەكان و پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بەشێوەیەكی گشتيی جا بە شێوەی راستەوخۆ بێت لەمیانی فۆڵۆوەرزكانی یان بەشێوەی ناڕاستەوخۆ لەمیانی كارتێكردنی لە هۆكارە تەقلیدیی و ئەلیكترۆنییەكانی راگەیاندن بەتایبەتی بە ڕوانین لەو خاڵانەی هەیەتی لە خێرایی لە وەڵامدانەوەی رووداوەكان و توانای بڵاوبوونەوە بەشێوەیەكی گەورە، بەڵكو پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان وایانلێهاتووە رۆڵی بكەر لە درووستكردنی رایگشتیی نێودەوڵەتیی یەكگرتوودا دەبینن لە بەرانبەر كێشەكاندا. ئەوەیش لە ئەنجامی كارلێكی نێوان ئەو بەكارهێنەرانەی سەر بە كولتووری جیاوازن، بەڵام باوەڕیان بەسیستمێكی هاوبەش لە بەهاكان هەیە. رەنگە نموونەی روون لەسەر ئەوە ئەو كاریگەرییە بێت كە پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان لە ئاڕاستەكردنی رایگشتیی نێودەوڵەتیی لە بەرانبەر ئەو دەسدرێژییە تیرۆریستییەدا گێڕایان كە كرایە سەر دوو مزگەوتەكەی نیوزیلەندا لە ئاداری ساڵی 2019داو وەسفكردنی بە كارێكی تیرۆریستی. هاوكات هەردوو كۆمپانیای فەیسبووك و تویتەر-ی ناچاركرد ئەو ناوەڕۆكە ژمارەییە لاببەن كە هانی رقلێبوونەوە دەدات و دنەی توندوتیژی دژی موسڵمانان لە وڵاتانی ئەوروپایی دەدات (سالم، 2021).
5. فاكتەری یارمەتیدەرە لە بزاڤی گۆڕانكاریيدا كە رۆڵی پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان تەنيا كورت نەبۆتەوە لە درووستكردنی ئاڕاستەی كەسەكان بەرانبەر كێشەكان، بەڵكو ئەم رۆڵە بۆ تەكاندانی بزاڤی گۆڕانكاریی لە هەندێ وڵاتدا پەرەیسەندووە. رەنگە رووداوەكانی بەهاری عەرەبیی دەرخەری ئەم رۆڵە بێت، بانگەوازكردن بۆ خۆپیشاندان و ناڕەزاییەكان كە ژمارەیەك وڵاتی عەرەبیی لە كۆتایی ساڵی 2010دا بەخۆوەی بینی؛ لە ڕێی پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان دەكران بەتایبەت فەیسبووك و تویتەر. هەروەها لەمیانی ئەو وێبلۆگانەی رۆڵێكی گەورەیان لەئاشكراكردنی ژمارەیەك كەموكورتیی و رواڵەتەكانی كەمتەرخەمیی لە كاروباری هەندێ حكوومەتی عەرەبییدا هەبوو، بەتایبەت كەیسەكانی گەندەڵیی سیاسیی و نەبوونی شەفافییەت و دادپەروەریی كۆمەڵایەتیی كە لە ناوەڕۆكدا یەكێك لەو فاكتەرانە بوو كە پاڵی بە لاوانی ئەو وڵاتانەوە نا بۆ خۆپیشاندان و بانگەواز بۆ گۆڕینی رژێمەكان وەك ناڕەزاییەك لە بەرانبەر ئەو بارودۆخانە و داواكردنی گۆڕانكاریيدا (الباری، 2019).

تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان و كاریگەرییەكانی

له بواری كۆمه‌ڵایه‌تیی و په‌روه‌ردەییدا؛‌ زۆرێك لە توێژەرانی كۆمەڵناسیی لەسەر ئەوە كۆكن كە پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بە ئاستێكی گەورە كاریان كردۆتە سەر پەروەردە و پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی، بەتایبەت لەسەر ئەو هەرزەكار و تازەپێگەیشتوو و لاوانەی زۆر بەكاریدێنن. ئەگەر ناكۆكییەكیش لەبارەی سروشتی ئەم كارتێكردنەوە لە نێوانیاندا هەبێت، لە كاتێكدا هەندێك ئەم كارتێكردنە بە ئەرێنیی وەسفدەكەن پاڵپشت بەوەی دەكرێت پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان وەك ئامرازێكی بڵاوكردنەوەی بەها ئەرێنییەكان بەكاربهێنرێن وەك لایەنگریی و پەیوەستبوون و بەشداریی كارا لە بنیاتنان و پەرەپێدانی نیشیتمانیيدا. هەندێكی تر بەرهەڵستی ئەوە دەكەن لەو سۆنگەیەوە كە پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بەشدارییان لە پاشەكشێی ئەو رۆڵەی دامەزراوە رەسەنەكانی پەروەردەدا كردووە، لەوانە خێزان كە چیتر وەك كۆگایەكی بەهاكان نەماوە، دوای ئەوەی پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان دەستیان بەسەر هۆش و ئاوەزی هەرزەكار و لاواندا گرت تا ئاستی ئالوودەبوون؛ هەڕەشە لە زۆرێك لەو بەهایانە دەكات كە خێزان لەسەری سووربوو. بەتایبەت دوای ئەوەی لاوان ملكەچی بەهاكانی ئەو جیهانە گریمانەییە بوون كە پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان 24سەعات بڵاوی دەكەنەوە (العیال، 2020). ئێستا پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بوونەتە سەرچاوەی سەرەكیی پەروەردە و پێگەیاندنی هەرزەكاران و لاوان كە لەدوورمەودادا ره‌نگه‌ سەربكێشێ بۆ لاوازبوونی كولتووری رەسەنی تەقلیدی و پاشەكشێی لە بەرژەوەندیی ئەم كولتوورە بەجیهانیكراوەدا كە بانگەشە بۆ سیستمێكی جیاواز لە بەها و دابونەریتەكان دەكات. مەترسیی لەوەدایە كە پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بنەمادۆزی بۆ بیرۆكەی پەیوەستبوونی مرۆڤ بۆ هەموو جیهان دەكات، نەك وڵاتی نەتەوەیی و كۆمەڵگەی نیشتیمانیی و بیرۆكەی دەرچوون لە كۆمەڵگەی سنوورتەنگی دیاریكراو بۆ جیهانیی گەردوونیی بەهێزدەكات. ئەوەیش توانەوەی ناسنامە و كەسێتیی نیشتیمانیی لە قاڵبی ناسنامە و كەسێتیی جیهانییدا دەگەیەنێت كە لە هەمانكاتدا تاك رەگوڕیشەی ون دەكات و دەسبەرداری لایەنگیریی و پەیوەستبوون دەبێت (عثمان، 2018، 99). له‌ رووی سیاسییشه‌وه؛‌ هەروەك پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان لەهەمانكاتدا دەرفەتگەلێكی بۆ لاوان رەخساندووە بۆ گوزارشتكردن لە هەڵوێستەكانیان بەرانبەر سەرجەم كێشە ناوەخۆیی و نێودەوڵەتییەكان، كەسانێك هەن كە پێیانوایە ئەو هۆكارانە تەنیا ماڵپەڕەكان نین بۆ زانستە سیاسییەكان، بەڵكوو گۆڕاون بۆ میكانیزمگەلێك بۆ راهێنان لەسەر ئەنجامدانی كاری سیاسی، بەڵگەش بۆ ئەمە ئەوەیە كە پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان لە ماوەی ساڵانی رابردوودا دەستەبژێرێك لە لاوانی هێناوەتە كایە كە ملیۆنان كەس سەیریان دەكات و توانای كارتێكردن و قەناعەتپێكردنیان هەیە. لەسەر شێوەی ئەوەی لە كاتی “رووداوەكانی بەهاری عەرەبی” روویيدا كاتێك رۆڵێكی زیندووی لە رێكخستنی سیاسییدا گێڕا لەڕێی بانگەواز بۆ خۆپیشاندان و ناڕەزاییەكان و بڵاوكردنەوەی هەواڵ و ڤیدیۆكان و گوزارشت لە ديدبۆچوون و گفتوگۆی سیاسیی ئازاد لە چاودێریی دەسەڵات بەسەر هۆكارە تەقلیدییەكانی راگەیاندندا (الابرشی، 2020). هه‌روه‌ها زیادبوونی بەردەوام لە ژمارەی بەكارهێنەرانی هۆكارەكانی پەیوەندیی كۆمەڵایەتی، ئەوەش لە كاتی بەراوردكردنی ئەم ژمارانە لەمیانی ساڵانی ڕابردوودا بەڕوونیی دەردەكەوێت. لە ساڵی 2019دا؛ كەمتر لە 2،5ملیار كەس لەسەرتاسەری جیهاندا كاریان لەسەر تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان دەكرد، بەڵام لە ساڵی 2021دا ئەم ژمارەیە گەیشتە 5،5ملیار بەكارهێنەر لە سەرتاسەری جیهاندا. ئەوەیش دەكاتە 65%ی كۆی ژمارەی دانیشتووانی سەر زەوی. سەبارەت بە رۆژهه‌ڵات و بەپێی ئەو راپۆرتەی لە دامەزراوەی هوتسویت-ی كەنەدی لەبارەی جیهانی ژمارەیی لەساڵی 2021دا دەرچووە؛ ژمارەی بەكارهێنەرانی ماڵپەڕەكانی ئینتەرنێت گەیشتۆتە 576.3ملیۆن كەس. واتە 75%ی ژمارەی دانیشتووانی وڵاتانی رۆژهه‌ڵاتی. شتێكی تر كە راپۆرتەكە ئاوڕی لێداوەتەوە ئەوەیە كە وڵاتانی رۆژهه‌ڵاتيى لەماوەی بەكارهێنانی ئینتەرنێتدا رۆژانە بەلای كەمەوە بە زیاتر لە دوو سەعات و نیو لە پێش وڵاتانی پێشكەوتووەوەن. ئەوەيش بە نیسبەت گروپی تەمەنى 17 بۆ 63ساڵ، چوون تێكڕای ماوەی سەردانی بەكارهێنەر بۆ نموونە لە عيراقدا گەیشتۆتە شه‌ش سەعات و 56خولەك، بەڵام لە هه‌رێمى كوردستاندا دەگاتە پێنج سه‌عات و 21خولەك (Peter & Ball, 2019, 176-186). هاوكات تۆڕە‌كانى ميدياى كۆمه‌ڵايه‌تى (Social Media Networks) كاريگه‌ريى نه‌رێنيى هه‌يه‌ كه‌ لەلایەن هەندێ كۆمپانیا یاخود وڵاتان بۆ كارتێكردن لە رووداوەكانی وڵاتانی تر به‌كاريده‌هێنن. واته‌ لەو كاتەی تۆڕە‌كانى ميدياى كۆمه‌ڵايه‌تى؛ ژمارەیەك رۆڵی ئەرێنيی دەبینن لەوەی پەیوەستە بە گەشەپێدانی هۆشیاريی و كاركردنە سەر رایگشتيی و بەرگريیكردن لە ئازادییە گشتییەكان، لەبەرانبەردا خراپ بەكاردەهێنرێن. بەشێوەیەك هەڕەشە لە ئاسایش و ئاشتيی وڵاتان دەكات، بەتایبەت كە ملكەچی هیچ چوارچێوە یان یاسایەك نابێت كە كۆنتڕۆڵی ئەو ناوەڕۆكە بكات كە لەسەری بڵاودەكرێتەوە، بەڵكوو لەم دواییەدا بۆ ئامرازێك گۆڕاوە كە لەرێگەی بڵاوكردنەوەی دەنگۆ و وروژاندنی فەوزا و پشێوییەكان یارمەتیی رێكخراوە توندڕەوەكان لەبڵاوكردنەوەی هزرە رووخێنەرەكان و هاندان لەسەر توندوتیژیی و قلێبوونەوە دەدات (العنودی، 2021). ئەوەش دەكرێت بە رۆڵی ئاڵۆز و دژوار و مەترسیداری پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان ناوزەد بكرێت كە دەشێت بەمشێوەیەی خوارەوە ئاماژەیان پێبدرێت:

1. چەواشەكردنی رایگشتی: لەگەڵئەوەی پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان رۆڵێكی سەرەكیيان لەدرووستكردنی رایگشتیيدا هەیە، وەلێ هەندێ كات بۆ سەكۆی چەواشەكاریی ميديايی و ئاراستەكردنی رایگشتيی دوور لە راستيی دەگۆڕێن. بەپێی لێكۆڵینەوەیەك كە 2017 لە زانكۆی ئۆكسفۆرد دەرچووە؛ پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان گۆڕاون بۆ ئامرازگەلێك لەدەستی هەندێك حكوومەت بۆ كارتێكردن لە ناوەڕۆكی رایگشتيی لەناوەوەدا. نموونەی چەواشەكاریی ميديايى ئەوەیە كە لە كاتی هەڵبژاردنەكاندا روودەدەن؛ كاتێك پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بۆ بڵاوكردنەوەی دەنگۆ و هەواڵگەلێك بەكاردەهێنرێن كە هەوڵ بۆ دوورخستنەوەی سەرنجی خەڵك لەبارەی شایستەیی هەڵبژاردن یان كارتێكردن لەسەر وێنەی یەكێك لە لایەنەكان بۆ هێنانەدی بەرژەوەندییەكانی لایەنەكانی تر دەدەن (الحمود، 2018).
2. به‌كارخستنى پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان لەبڵاوكردنەوەی توندڕەويی و برەودان بە گوتاری رقلێبوونەوەدا: زۆربەی كات گروپە تیرۆریستییەكان پەنا بۆ سەكۆ و ماڵپەڕەكانی ميدياى كۆمەڵایەتيی بۆ بڵاوكردنەوەی هزرە توندڕەوەكانیان دەبەن، چونكە هۆكارێكی هەرزان و گونجاو و ئەمینە بۆ گەیاندنی پەیامەكانیان؛ سەرباری ئەو هۆكارە جۆراوجۆرانەی وەك وێنە و ڤیدیۆ و كۆپلە تۆماركراوەكان دەیڕەخسێنێت. رەنگە ئەوەی یارمەتیی رێكخراوە توندڕەو و تیرۆریستییەكان دەدات لە قۆستنەوەی پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا، ئەوەبێت كە پێیدەوترێت “مرۆڤە نەناسراوەكان”؛ ئەوانەی ماڵپەڕەكانی میدیای كۆمەڵایەتیی بەناوی وەهمییەوە بەكاردێنن، بەڵام لەبنەڕەتدا سەر بە رێكخراوە توندڕەوەكانن و هزرە ڕووخێنەر و تێكدەرەكانیان برەوپێدەدەن. ئەو مرۆڤە نەناسراوانە یان “خاوەن ئەكاونتە وەهمییانە” لەسەر ماڵپەڕەكانی میدیای كۆمەڵایەتیی بوونەتە مەترسییەكی گەورە، بەتایبەت كە پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بەشێوەیەك بەكاردەخرێن كە زیان بە ئاسایشی نیشتیمانیی وڵاتان و كۆمەڵگەكان دەگەیەنێت. ئەویش لە رێگەی بڵاوكردنەوەی هەواڵی درۆ و دەنگۆی مەبەستدار كە زیان بە بەرژەوەندییەكانی ئەو وڵاتانە و وروژاندنی پاشاگەردانیی تێیدا دەگەیەنێت (Michael, 2015, 10).
3. تویتەر بەیەكێك لە گرینگترین پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان دادەنرێت كە بۆ كارلێك و هەماهەنگیی لەنێوان رێكخراوە توندڕەو و تیرۆریستییەكان بەكاردێت، بەتایبەت كە كۆمەڵگەی گریمانەیی گۆڕاو فەراهەمدەكات و ئەو گروپانە بۆ بەسەربازكردن و هەماهەنگيی و پلان بۆ كردە تیرۆریستییەكانیان سوودی لێوەردەگرن. لەگەڵ هەرەسهێنانی رێكخراوی داعش لە عێراق و سوریا لەساڵی 2018دا، پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بوونە یەكێك لە بنەماكانی مانەوەی رێكخراوەكەو لەمیانی ئەو ناوەڕۆكە ژمارەییە هەمەچەشنانەی لەسەر سەكۆ جیاوازەكانی ميدياى كۆمەڵایەتيی بڵاوی دەكاتەوە؛ لایەنگری نوێ بۆ خۆی پەیدا دەكات. ئەوەش ستراتیجێكە توێژەران ناوی دەنێن “چەندبارەكردنەوەی هێز” لەڕێی بەكارهێنانی ماڵپەڕەكانی ميديای كۆمەڵایەتيی بۆ ئەوەی رێكخراوەكە والێبكات لەوە بەهێزتر دەركەوێت كە هەیە؛ وەها بۆ لایەنگرەكانی خەیاڵ بكات كە هێشتا توانای كۆكردنەوە و رێكخستنى هەیە (ابو جوده‌، 2021).
4. بڵاوكردنەوەی دەنگۆی رووخێنەر كە بەیەكێك لەو مەترسییانە دادەنرێت كە لە خراپ به‌كارخستنی پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە دێتەئارا؛ بووەتە سەرچاوەی سەرەكیی ژمارەیەك لە دەنگۆكان، بەتایبەت لەگەڵ گەشەكردنی دیاردەی ئەكاونتە وەهمییەكان لە پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا كە بەئاسانیی ناتوانرێت كۆنترۆڵ بكرێت. ئەوەیش سەرباری ئاسانیی و خێرایی بڵاوكردنەوە و ئاڵوگۆڕی زانیارییەكان و هەواڵەكان كە پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی پێناسراوە؛ بەهۆی نەبوونی چاودێر یان بنەما و بنچینەگەلێك بۆ بڵاوكردنەوە لەسەر ئەو ماڵپەڕانە. پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بەژینگەیەكی بەپیت دادەنرێن بۆ بڵاوبوونەوەی دەنگۆ و دەستاودەستكردنی بە شێوەیەكی خێرا؛ بەهۆی تایبەتمەندییەكان و بڵاوكردنەوەی دەسبەجێ و ئاڵوگۆڕی بەكۆمەڵ كە هەیەتی. ئەوەیش سەرباری هەبوونی ئامرازەكانی ساختەكردنی وێنە و هەڵبەستنی ڤیدیۆكان كە چنینێكی پتەو بە ناوەڕۆكی دەنگۆكان دەبەخشێت و هاوكاریی لە بڵاوبوونەوەیان دەكات. لێرەدا ئەوەندە بەسە ئاماژە بۆ ئەوە بكەین كە میسر لەماوەی ساڵی 2019دا دووچاری زیاتر لە 21هەزار دەنگۆ بوویەوە كە ئامانجی بڵاوكردنەوەی پشێویی و بێهیوایی و وێرانكردنی ناوخۆی كۆمەڵگە بوو. هەروەك ژمارەیەك دەنگۆ لە مانگەكانی رابردوودا لەڕێی سەكۆ و ماڵپەڕەكانی میدیای كۆمەڵایەتیی بڵاوبوویەوە كە ئامانجی سووكایەتییكردن بوو بە سیمبول و سەركردایەتیی سیاسیی لە ژمارەیەك وڵاتدا. ئیمارات؛ لەدوایین مانگی ساڵی 2021دا دووچاری هەڵمەتێكی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بووەوە كە داوای بایكۆتی بەرهەمەكانی دەكرد، بەبیانووی “لاوازیی كوالێتییەكەی”، ئەوەش وەك هەوڵێك بۆ هەژاندنی ئابوورییە نیشتمانییەكەی (Dany, 2019, 172-179).
5. هاندانى پاشاگەردانيی و وروژاندنی پشێوییەكان: لەگەڵ فراوانبوونی بەكارهێنانیاندا؛ پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بوونەتە یەكێك لە گرینگترین ئەو ئامرازانەی لە هاندانی پاشاگەردانیی و شڵەژاندنی ئاسایش و ئۆقرەیی بەكاردەهێنرێن. یەكێك لە لێكۆڵینەوە رۆژئاواییەكان ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە ئەگەر پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان نەبوونایە رووداوەكانی “بەهاری عەرەبی” لەهەندێ وڵاتدا روویان نەدەدا كە لە ساڵی 2010دا لە وڵاتێك بۆ یەكێكی تر درێژ دەبوویەوە. ئەو پشێوییانەی لەو وڵاتانەدا روویاندا ئەنجامی كۆكردنەوە و رێكخستن بوو لەڕێی میدیای كۆمەڵایەتیی و ئینتەرنێتی تەلەڤزیۆنی. هاوكات میدیای ئەلیكترۆنیی بەشێوەیەكی گشتی؛ رێبەرایەتیی پرۆسەی كۆكردنەوە و خۆپیشاندانی دژی رژێمە فەرمانڕەواكانی ئەو وڵاتانە كرد. ئەو رووداوانە دەریانخست كە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بەگشتیی و فەیسبووك بەتایبەتی رۆڵی بەرچاوی لە كۆبوونەوە، خۆپیشاندان، هۆشیاركردنەوە و كۆكردنەوە لەڕێی گروپەكان و پەیجەكان و كۆمێنتەكان و بانگەوازەكان و هاندان لە دژی رووخاندنی رژێمەكان لەڕێی بەیاننامە بڵاوكراوەكان لەسەر ئینتەرنێت هەبووە كە بە هەزاران كەس لەماوەی چەند خولەكێكدا سەیری دەكەن (عبدالفتاح، 2018). ئێستا تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بوونەتە یەكێك لە گرینگترین ئەو ئامرازانەی لە ئیدارەدانی ململانێ و تەنگژە نێودەوڵەتییەكاندا بەكاردەخرێن. جا لە رێگەی بڵاوكردنەوەی ئەو دەنگۆ ئابووریی و سیاسیی و سەربازییانەوە بێت كە دەكرێت ئابووریی وڵاتانی گەورە بلەرزێنێت، وەك ئەو دەنگۆیانەی لەبارەی كۆمپانیا گەورە كیشوەربڕەكان دەكرێن و سەردەكێشن بۆ داڕمانی پشكەكانی لە بۆڕسەكاندا یاخود لەرێگەی رووماڵكردنی هەواڵی دیارییكراو بێت لەنێو ماڵپەڕە سیخوڕییەكان یان ماڵپەڕەكانی گوێزەرەوەی زانیارییە نهێنییەكانی وەك ویكلیكس بۆ وروژاندنی ناكۆكییەكان لەنێوان وڵاتاندا یان قووڵكردنەوەی دابەشبوونەكانی ناو وڵاتان و دامەزراوەكانی حوكم تێیدا. لەبەرئەوە هەر یەكێك خاوەنی میكانیزمەكانی بەكارخستنی پێگەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بێت؛ زیاتر توانای هێنانەدی ئامانجەكانی و كارتێكردن لە رەفتاری بەكارهێنەرانی دیكەی دەبێت (خلف، 2017، 11).

تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان و دەرفەتەكانی

ئەگەر هەموو تیۆرەكانی پەیوەندیی و راگەیاندنی نوێ لەسەر گەشەسەندنی رۆڵی تۆڕەكانی میدیای كۆمەڵایەتيی كۆكبن؛ بەتایبەت لەگەڵ شۆڕشی ژمارەییدا كە جیهانی ئەمڕۆ تێیدا دەژی، ئەوا گرینگە كار لەسەر زۆر سوودوەرگرتن بكرێت لەو دەرفەتانەی ئەو میدیا نوێیە دەیڕەخسێنن؛ بەو پێیەی ئێستا گرینگترین ئامرازی پەروەردەی سیاسیی و درووستكردنی هۆشیارییە لەلای تازەپێگەیشتووان و لاوان. هاوكات پێویستە رێكخستن و كۆنترۆلكردنی بەجۆرێك بێت، نەبێتە سەكۆی بڵاوكردنەوەی بیری توندڕەویی و توندوتیژیی یان بڵاوكردنەوەی ئەو دەنگۆیانەی هەڕەشە لە ئاسایش و ئۆقرەیی كۆمەڵگەكان دەكەن كه‌ دەكرێت لێره‌دا هه‌ندێك له‌ دەرفەت یان چاره‌سه‌رییه‌كان بخر‌ێنه‌روو:

1. راهێنانی تازەپێگەیشتووان و لاوان لەسەر چۆنیەتی باش بەكارهێنانی ماڵپەڕەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان؛ لەرێگەی كردنەوەی خولی هۆشیاری میدیایی تایبەتمەند كە شارەزایان و پسپۆڕان سەرپەرشتی بكەن. هاوكات گەشەپێدانی ئاستى هۆشیارییان؛ لەبارەی مەترسیی ئەو بیرەی گروپە توندڕەو و تیرۆریستییەكان لەسەر ئەو ماڵپەڕانە بڵاوی دەكەنەوە.
2. رووبەڕووبوونەوەی ئەو دەنگۆیانەی سەرچاوەكەیان؛ ماڵپەڕەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانە لە رێگەی سەپاندنی سزا بەسەر برەوپێدەرانی. بەتایبەت كە ئەو تۆڕانە بە پەنجەرەیەكی نموونەیی دادەنرێن بۆ بڵاوكردنەوەی ئەو دەنگۆیانەی كە تاكەكەس و وڵاتان بەئامانج دەگرن. ئەگەر ئەو تۆڕانە هۆكارێكی كارا بێت لەو بڵاوكردنەوە گەورەیەی دەنگۆ و درۆ-دا، ئەوا چارەسەری گرنگتر بۆ قەڵاچۆكردنی ئەو درۆیانە و گەمارۆدانی فەراهەمكراوە. فەیسبووك لە نیسانی2017دا پەڕەیەكی بەناوی پرۆسەی زانیارییەكان بڵاوكردەوە كە پەرەپێدانی ژمارەیەك خوارەزمییاتی لەخۆگرتبوو؛ توانای دیارییكردن و چاودێرییكردنی ئەو هەڵمەتە رێكخراوانەی هەبوو كە ئامانجی بڵاوكردنەوەی دەنگۆكانە لەڕێی چاودێرییكردنی ئەوجۆرە لە رەفتارى بەرنامەدار بۆ بڵاوكردنەوەی هەواڵی دیارییكراو كە بریتییە لەو خوارەزمییانەی توانای رێگرتن لە ئەكاونتە وەهمییەكان و چاودێرییكردنی بڵاوكردنەوەی هەمان هەواڵی لەلایەن ئەو ئەكاونتەوە بەشێوەیەكی دووبارە یاخود ناردنی نامەگەلێك بەشێوەیەكی گوماناوی هەیە. هەروەها میكانیزمی بەدواداچوونی ژمارەیی هەیە كە تەنیا بەچاودێرییكردنی دەنگۆكان وازناهێنێت، بەڵكوو كار لەسەر بەدواداچوونی بڵاوبوونەوەی و سەرچاوەكەی و لێكۆڵینەوە و دڵنیابوون لە رەگەزەكانی بەشێوەیەكی دەسبەجێ و رێكوپێك دەكات. فەیسبووك كار بۆ دانانی لافیتەگەلێك لەسەر دەنگۆكان دەكات، بەجۆرێك روونییدەكاتەوە كە دەنگۆیە یان زانیاریی درووست یان هێشتا پشتڕاستنەكراوەتەوە. ئەوەیش بە كلیككردن لەسەر سەرچاوەكە و قەبارەی بڵاوبوونەوە و زانیاریی تر رووندەبێتەوە.
3. بەكارخستنی تۆڕەكانی میدیای كۆمەڵایەتیی؛ لەرووبەڕووبوونەوەی ئایدیا توندڕەو و هزرە رووخێنەرەكان كە ئامانجیان تازەپێگەیشتووان و لاوانە. لێرەدا ژمارەیەك ئەزموونی گرینگ هەیە كە دەكرێت لەمبارەوە سوودیان لێوەربگیرێت. ئەوەیش بە ئامانجی رووبەڕووبوونەوەی هزری هەڵە و راستكردنەوەی لەڕێی میدیای كۆمەڵایەتیی و بوار رەخساندنی فراوانتر بۆبیستنی دەنگە میانڕەوەكان و ئەوانەی هزرە توندڕەوەكان و كارە تیرۆریستییەكان رەتدەكەنەوە و دژی ئەو هزرە لادەرانە دەوەستنەوە كە شوێنكەوتووانی گومڕایی برەوی پێدەدەن.

سه‌رچاوه‌كان:

به‌ عه‌ره‌بى:

1- ابو جودة، سلام‌، (2021)، الحسابات الوهمية على مواقع التواصل الاجتماعي، مجلة الشاهد (الكويت)، 26 ماي، من خلال الرابط التالي: https://bit.ly/33duUtM

2- الابرشي، علي جابر، (2020)، الآثار الثقافية والسلوكية للإعلام الجديد على مستخدميها، مجلة العلوم الانسانية والاجتماعية، العدد (23) ، المغرب، 7 ئايار، متاحة على الرابط التالي: https://bit.ly/3dbMB2z

3-  الاحمدي، عاصم، (2020)، الإعلام الجديد والتكنلوجيا .. تحديات جديدة و تسريب معلومات، المجلة العربية، 14 أغسطس، من خلال الرابط التالي: https://bit.ly/2QqFAkH

4- الباري، سعاد عاهل، (2019)، الإعلام الجديد والتغيير السياسي في زمن الثورات العربية، مركز الصحافة والاعلام، 29 يوليو، من خلال الرابط التالي: https://bit.ly/2xI5WYY

5- البكري، بدر معصوم، (2016)، أيديولوجيا شبكات التواصل الاجتماعي وتشكيل الرأي العام، مركز الجامع العربي، الطبعة الثانية، الرياض.

6- حامد، منى مطشر، (2017)، صحافة المواطن و آثارها السلبية على واقع الصحافة، موقع الجريدة، 13 ديسمبر، من خلال الرابط التالي: https://arbne.ws/2TXOb0n

7- الحمودة، سلمى على، (2018)، تحول وسائل التواصل الاجتماعي لمنصات التضليل إلاعلامي، صحيفة الحياة، رقم العدد (19278)، 29 يونيو، لبنان.

8- خلف، ثامر ايوب، (2017)، القوة الإلكترونية و دور الإعلام الإلكتروني في الصراعات الدولية: أبعاد التحول في خصائص القوة، سلسلة أوراق، مكتبة إسكندرية، مصر، العدد رقم (15).

9- رشيد، ســـناء محمد، (2019)، دور مواقع التواصل الاجتماعي في السياسة الدولية، مجلة اتجاهات سياسية – العدد الثاني عشر، 22 ديسمبر، من خلال الرابط التالي: https://bit.ly/3941jpd

10- سالم، كمال احمد، (2021)، الأفكار في المدونات الالكترونيه‌ في تشكيل الرأي العام، موقع ويست ئون تايم لاين، 13 فبروري، من خلال الرابط التالي: https://bit.ly/2QpwKUC

11- عبدالفتاح، فاطمة الزهراء محمد، (2018)، التعرض لشبكات التواصل الاجتماعى وانعكاسها على نشر الشائعات لدى الشباب الجامعى، مجلة جامعة جنوب الوادى بقنـا، 23 ئابريل، على الرابط التالي: https://bit.ly/2WIqBnm

12- عثمان، فهيمة بن علي، (2018)، دور مواقع التواصل الإجتماعي في تغيير القيم الأسرية: الفيس بوك أنموذجا، مجلة جيل العلوم الانسانية والاجتماعية، العدد (47).

13- العنودي، قاسم، (2021)، تأثير سلبيات وإيجابيات مواقع التواصل الاجتماعي على المجتمع، موقع براء، 17 شباط، من الرابط التالي: https://bit.ly/2IWGO3c

14- العيال، عادل محمد، (2020)، تأثير الإعلام الجديد والتغير الاجتماعي، صحيفة الاتحاد (أبوظبي)، 12 نوفمبر، من خلال الرابط التالي: https://bit.ly/3d8fVHo

15- مطاوع، اسماء، (2019)، مواقع التواصل الاجتماعي وصناعة الرأي العام، مجلة الحرية، (لبنان)، السنة الثامنة عشر، العدد (410)، 8 يناير، من خلال الرابط التالي: https://bit.ly/3b5LbFc

16- كيف تؤثر وسائل التواصل الاجتماعي في الاستحقاقات الانتخابية؟، مركز المستقبل للأبحاث والدراسات المتقدمة (أبوظبي)،18 مايو، 2017، من خلال الرابط التالي: https://bit.ly/2QxmI3s

17-  شركة (كامبريدج اناليتيكا) لعبت دورا حاسما، في بريكست (مسرب معلومات)، موقع فرانس 24، 27 مارس 2018، من خلال الرابط التالي: https://bit.ly/3dcjn3N

به‌ ئينگليزى:

18- Gaby Peter, Jan Ball. (2019), The impact of social media on increasing the percentage of its users at the international level: Review of Online Journal of human sciences, Vol. 7, No. 5, April.

19- Maryam Mohsin, (2020). Social Media Statistics You Need to Know in 2020, oberlo, 7 Nov, https://bit.ly/3d5W2AI

20- Donald K. Wright & Michelle D. Hinson, (2018), How Blogs and Social Media are Changing Public Relations and the Way it is Practiced, Public Relations Journal Vol. 9, No. 3, Spring, https://bit.ly/3dea2sn

21- Philip D. Michael, (2015), Global Terrorism and New Media: Challenges and confrontations, (The Times Journal, Vol: 5.

22– Parker Dany, (2019), The Dark Side of Social Media: Review of Online Terrorism, Middle east Journal, Vol. 5, No. 3, July.

* پرۆفیسۆری یاریدەدەر لە بەشی راگەیاندن لە كۆلیژی ئاداب لە زانكۆی سەڵاحەدین