د.شوان ئادەم ئەیڤەس
چاودێرییكردنی زانیارییە تایبەتییەکان؛ لەرێگەی لاساییكردنەوەی مۆدێلی “براگەورە” و گەڕاندنەوەی سانسۆری پێشوەخت و بڵاوکردنەوەی زانیاریی ساختە و تۆقێنەر یاخود هەڵكوتانەسەر ماڵی رەخنەگران و بێسەروشوێنكردنیان؛ درێژکراوەی مۆدێلێکی پۆلیسیی دیکتاتۆرییە کە ئامانج لێی یەكڕەنگكردنی كۆمەڵگە و نەھێشتنی جیاوازیی هزریی و لغاوكردنی مافی زانین و سنورداركردنی ئازادییەکانی دەربڕین و رۆژنامەگەرییە.
وەرچەرخان لەدیكتاتۆرییەتی حزبی بەعسی عەرەبیی عێراقییەوە بۆ دیموكراسییەتی حزبی نەتەوەیی كوردی عێراق؛ ناونیشانی ئەو قۆناغە راگوزەرە بوو كە كوردانی توركیا و سوریا و ئێران تەماهی دووبارەكردنەوەی دەرئەنجامەكانی ئەو ئەزموونە نوێیەیان دەكرد. ئەزموونێك كە بەداخەوە نە توانی پایەكانی دیكتاتۆرییەتی رابردوو بڕمێنێت، نە توانیشی رەنگی نوێی دیموكراسیی لەسەر پایەكان بنەخشێنێت. تەنانەت هێشتا “بێدەنگبە؛ دار و دیوار گوێی هەیە” لەگوێی گەورە و بچووكدا دەزرنگێتەوە!
ئەو مۆدێلە فەرمانڕەواییەی حەفتاساڵ لەمەوپێش جۆرج ئۆرێل لەرۆمانی 1984دا پێشبینییکردبوو؛ ئێستا بەئاشکرا رەنگ و رووخساری راستەقینەی لەنێو هەموو كایە و كەرتەكاندا دەرکەوتوون. لەهەر كۆمەڵگەیەكیشدا، یاخیبوونی كارەكتەرێكی بێزاركراو لەسیستمێكی تۆتالیتاری؛ بەبێ چاودێرییكردنی 24 كاژێری دەستەڵاتی فەرمانڕەوا تێناپەڕێت. هەربۆیە لەساتەوەختی بڵاوبوونەوەی چاپی ئینگلیزیی ئەو رۆمانەوە تاوەكو ئێستا؛ براگەورە (Big Brother) بووەتە دەستەواژەیەكی باو بۆ گوزارشتكردن لەهەر هەوڵێك كە لەلایەن حكومەتەوە بۆ چاودێرییكردنی بەكۆمەڵ بدرێت.
لەتوێژینەوەیەكییدا كە ساڵی 2016 بڵاوكرایەوە؛ دانێل جەی پاوە جەخت لەوە دەكاتەوە كە “برا گەورە” دەتوانێت چاودێریی ئێمە بكات. بەتایبەت لەم سەردەمە ئاڵۆزە دیجیتاڵییەی ئەمڕۆدا مەترسییەكان بۆ زۆرینەی خەڵك بریتیین لەبەزاندنی تایبەتمەندێتی (Privacy)، چاودێرییكردن (surveillance)، خراپ بەكارهێنانی داتاكان لەلایەن حكومەتەوە. لێرەشدا، “براگەورە” وەك میتافۆڕێكی گریمانەیی ئاگاداركردنەوە بۆ چارەنووسی ئەو تەكنۆلۆژیا هاوچەرخانە بەكارهاتووە كە حكومەت بۆ هێشتنەوەی دەستەڵاتی خۆی و كۆنترۆڵكردنی خەڵك سوودیان لێدەبینێت. ئەگەرچی دۆسییەكانی پەیوەست بەخراپ بەكارهێنانی داتا و چاودێرییكردن؛ لەئەدەبیاتی ئەكادیمیی و ئامرازەكانی راگەیاندنی جەماوەرییدا تازە نین، بەڵام هەڕەشەیەكی هەنوكەیی گەورەن. تەكنۆلۆژیا بەجۆرێك گەشەیسەندووە، ئێستا دیدگاكانی جۆرج ئۆرێل بۆ مۆدیلە تۆتالیتارییەكەی “براگەورە”؛ لەخەیاڵەوە بوونەتە راستی. پێشكەوتنی تەكنۆلۆژیا؛ بەربەستەكانی پەیوەست بەكۆكردنەوە و چارەسەركردنی داتاكانی ملیۆنان كەسی لەكاتی راستەقینەی ئێستادا سڕیوەتەوە (Power, 2016).
رۆژ لەدوای رۆژ تێكشكاندنی بەربەستەكانی بەردەم زانیارییە تایبەتییەكان؛ دەبنە مەترسییەكی راستەقینە. ئێستا بەهۆی بڵاوبوونەوەی پەتای كۆڤید_19ەوە؛ تاڕادەیەكی زۆر دابەزاندنی ئەپڵیكەیشنە جیاوازەكانی مۆبایلی زیرەك لەزۆر وڵاتدا بووەتە ناچاری. كۆكردنەوەی داتاكانیش لەرێی ئەو ئەپڵیكەشنانەوە، ئەگەر بۆ هەر شتێكی دیكەی جیاواز لە مەبەستی زانستیی و پزیشكیی بەكاربهێنرێت، ئەوا دەكرێت بەشێوەیەكی زۆر مەترسییدار تایبەتمەندێتیی كەسەكان رووبەڕووی هەڕەشە بكاتەوە. هەتائێستاش خەڵك لەرێی جوڵەكانی جەستەی و دەربڕینی بیروبۆچوونەكانی لەتۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا؛ چاودێریی دەكرێن. ئێستا و بۆیەكەمجار؛ زانیارییە پزیشكییەكانی هەر كەسێك دەشێت بۆ كۆمپانیا نەناسراوەكان بنێرێن. لەو رێگەیەوە؛ دەتوانن لەنەخۆشییەكانی شەكرە و بەرزبوونەوەی گوشاری خوێن یاخود هەر كەسێك بە چشتێك هەستیاریی هەبێت دڵنیاببنەوە كە ئەوەش دەكرێت خراپ بەكاربهێنرێن، بەتایبەت لەو شوێنانەدا كە دیموكراسیی لاوازە و خاوەن سیستمێكی دادوەریی بەهێز و سەربەخۆ نین.
ئەو وتووێژانە بەشێوەیەكی كردەیی لەناوەڕاستی نەوەدەكانەوە دەستیانپێكرد، كاتێك گابرێل بەیمان وەك توێژەرێكی زانكۆی حەیفا لەئیسرائیل دوای زنجیرە توێژینەوەیەكی چڕوپڕ؛ بۆی دەركەوت كە 90%ی ئەوانەی لە رێكخراوە تیرۆریستییەكاندا دادەمەزرێن، لەرێی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە پەیوەندییان پێوەكردوون. ئەوەش پاش خوێندنەوەیەكی وردی ئەو بابەتانەی كەسەكان خوێندویانەتەوە و ئەو ڤیدیۆیانەی كە بینویانن و چۆنییەتی گوزارشت لێكردنیان و جۆری ئەو پەیامانەی لەگەڵ خۆشەویستەكانیاندا ئاڵوگۆڕیان كردوون؛ بەهۆیەوە توێژەران توانیویانە وێنەیەكی وردیان لەسەر ئەو شتانە دەستكەوێت كە بەمێشكی گەنجەكاندا هاتوون. زانینی ئەو جۆرە زانیاریانەش رێگەخۆشكەر بوون لەوەی كە بەچشێوەیك قەناعەتیان پێبهێنن و كاریگەریی بیركردنەوەی توندڕەوانەیان لەسەر دابنێن. جۆن-ی جیهادی؛ یەكێك بوو لەئەندامانی داعش لەبەریتانیا، بەڤیدیۆكانی سەربڕین لەتۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا ناوبانگی دەركرد(Shekhar, 2020).
تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان؛ یەكێكن لەو پەنجەرانەی لەرێییەوە چاودێریی زانیارییە تایبەتییەكانی كەسەكان دەكرێت و دواتریش دەتوانرێت بیروبۆچوونیان بەجۆرێك بگۆڕدرێت كە نەناسرێنەوە. بەتێپەڕبوونی كات، دوانگەی دیكەی ئەوتۆ پەیدادەبن كە ئاسانكاریی بۆ دەستوەردانە نێو ژیان و پانتایی تایبەتیی كەسەكان دەكات. ئێستا زانیارییە نهێنییەكان كەوتوونەتە دەستێكی هەڵە و نەناسراو، ئەوەش مەترسییەكی گەورەی لەسەر هەموو هاووڵاتیانی وڵاتە دیموكراسییەكان دروستكردووە.
لەو چاودێرییكردن و خراپ بەكارهێنانەی زانیارییەكاندا؛ حكومەتە دیكتاتۆرییەكانیش لەكێبركێی زووتر دەستخستنی تەكنۆلۆژیای نوێدان بۆ چاودێرییكردن و دەستەمۆكردنی هاووڵاتیانیان تاوەكو رێگە لەهەر دەنگێكی نەشاز بگرن كە بەئاوازی باوی فەرمانڕەوایی ئەوان هەڵناپەڕێت. لەو رووەوە؛ خەریكە هەرێمی كوردستانیش هەمان رێچكەی حكومەتە ترساوەكان دەگرێتەبەر!
