خستنەڕووی تاوانی تۆمەتخستنەپاڵ لە ڕێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان لە توێژینەوە زانستیەكاندا*

ئامادەكردنی: ئیبراهیم ئیسماعیل مەحموود

ئامانجی سەرەكی ئەم پێداچوونەوەیە هەڵسەنگاندنی ئەو توێژینەوە زانستیانەیە كە سەبارەت بە تاوانی تۆمەت خستنەپاڵ لە تۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا نووسراون، بەمەبەستی شرۆڤەكردنی زیاتری ئەم دیاردە مەترسیدارە كە هەڕەشەیە بۆ تێكدانی ئاسایشی كۆمەڵایەتی و مافی بەرامبەریش زەوت دەكات. بەگوێرەی دەرەنجامەكانی ئەم پێداچوونەوەیە بەڕوونی دەردەكەوێت كە یاساكانی وڵاتانی عێراق و ئوردون و مەغریب و جەزائیر، كە چەند وڵاتێكی دیارو كاریگەرن لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، كەلێنی یاساییان هەیە لەبارەی بەكارهێنانی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان و سنوردانان و بەرەنگاربوونەوەی تاوانی تۆمەت خستنە پاڵ لەڕێگەی یاساكانی پێشوو، ئەمە جگە لە بوونی جیاوازی لە سزای تاوانی تۆمەت خستنە پاڵ بەرانبەر فەرمانڕەوایان بەبەراوورد لەگەڵ هاوڵاتیانی ئاسایی و گرنگیدانی زیاد لە پێویست بە ڕووكەشی یاساكان نەك ناوەرۆك و مەبەستە باڵاكان كە پاراستنی مافەكانی مرۆڤ و بەرجەستەبوونی ئازادی ڕادەبڕین و پێشێل نەكردنی مافی كەسانی دیكەیە. لەلایەكی دیكەشەوە تاوانە میدیاییەكان بەگشتی و تاوانی تۆمەت خستنە پاڵ بەتایبەتی لەوڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لەیاسای سزاداندا باسكراوە، بەڵام لەوڵاتانی ڕۆژئاوایی ئەم تاوانانە لە یاساكانی ڕۆژنامەگەریدا ئاماژەیان پێكراوە، كە تایبەتە بە ڕێكخستنی. ڕاسپاردەی پێداچوونەوەكە بریتیە لە ڕەخساندنی زەمینەی گفتوگۆی زیاتر تاوەكو لەكەشێكی ئارامدا بتوانرێت هەمواری یاساكانی بواری میدیا بكرێت تاوەكو گونجاوتر بێت لەگەڵ دۆخی نوێ دوای سەرهەڵدانی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان و توانای ڕێگرتنی لە تاوانەكانی ڕاگەیاندن بەگشتی و تۆمەت خستنەپاڵی بەتایبەتی هەبێت، هەروەها وەزارەتی پەروەدەو خوێندنی باڵاش كار بۆ دانانی پرۆگرامێكی پەروەردەیی بكەن سەبارەت بەهۆشیاری بەكارهێنانی سۆشیال میدیاو نەهێشتنی تاوانە میدیاییەكان لەوانەش تاوانی تۆمەت خستنەپاڵ.

پێشەكی
تاوانی تۆمەت خستنە پاڵ و لەكەداركردنی كەسانی دیكە بە ئەنجامدانی كارێكی نەشیاو كە ببێتەهۆی بێزراوبوونی لە ناو كۆمەڵگەدا، یەكێكە لە كێشە هەرە مەترسیدارەكان كە بەچەندین ڕێگاو شێوازی جیاواز ئەنجام دەدرێت لەوانەش لە ڕێگەی ئامڕازەكانی ڕاگەیاندن، بەڵام سەرهەڵدانی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان ئاستی ئەنجامدانی ئەم تاوانەی زیاترو بەرفراوانتر كرد. ئاشكرایە بەكارهێنانی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان بۆتە دیاردەیەكی جیهانی لەلایەن تاكەكان لە كۆمەڵگە جیاوازەكاندا لە هەر ئاستێكدا بن، سنوری ئازدی ڕادەبڕینیش لەڕێی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانەوە ئیجگار فراوان كراوە، تا ڕادەیەك دروستكردنی تۆمەت بۆ كەسانی دیكەو لەكەداركردنیان زۆر ئاسان بووە. لێرەوە پێویستیەكی یاسایی سەریهەڵداوە كە بریتیە لە ڕێگرتن لەوەی ناوبانگی كەس و لایەنی دیكە بەبێ هیچ بەڵگەو پاساوێك بشێوێنرێت دواترش لەبەرچاوی كەسانی دیكە ناشیرین و بێزراو بكرێت. لەمڕوانەگەیەشەوە یاسادانەران لەزۆربەی وڵاتاندا دەیانەوێت پێداچوونەوە بە یاساكانی ڕێگرتن لە تۆمەت خستنەپاڵ بكەن بۆ ئەوەی ڕێگە بگیرێت لە تەشەنەسەندنی زیاتری ئەم تاوانە كە پێچەوانەی مافی مرۆڤەو تەسك كردنەوەی ئازادیەكانی خەڵكی دیكەیە. لەم پێداچوونەوەیەدا سێ توێژینەوەی زانستی وەكو نمونە وەرگیراوە كە سەبارەت بە تۆمەت خستنەپاڵ لە تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان نووسراوە، لە هەر سێ توێژینەوەكەدا بەراوورد لە نێوان ئەو دەقە یاساییانە كراوە كە ڕێگری لە تۆمەت خستنەپاڵ دەكەن لە وڵاتانی عێراق و ئوردون، مەغریب و جەزائیرو میسرو چەند وڵاتێكی ئەوروپی كراوە. لە بەشی یەكەمدا میتۆدنامەی پێداچوونەوەكە خراوەتەڕوو، لەبەشی دووەمیشدا بەپشت بەستن بە چەند سەرچاوەیەكی زانستی شیكاری چەمكی تاوانە تۆمەت خستنەپاڵ بەگشتی و ئەنجامدانی لەڕێی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان بەتایبەتی كراوە، بەڵام بەشی سێیەم و كۆتایی تەرخانكراوە بۆ شیكارو خستنەڕووی توێژینەوە زانستیەكان كە لەبارەی تۆمەت خستنەپاڵ لە تۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا نووسراون. لەكۆتاییشدا هەوڵدراوە هەڵسەنگاندن بۆ توێژینەوەكان بكرێت و لە دوو توێی دەرەنجامەكاندا بخرێنەڕوو.

بەشی یەكەم: میتۆدنامەی پێداچوونەوە

كێشەی پێداچوونەوە
كێشەی سەرەكی ئەم پێداچوونەوەیە بریتیە لە چۆنیەتی تاووتوێكردنی یەكێك لە تاوانە میدیاییە باوەكان كە لە ڕێی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانەوە ئەنجام دەدرێت، ئەویش بریتیە لە تاوانی تۆمەت خستنەپاڵ، هەروەها نیشاندانی ئەو چارەسەرو پێشنیارانەی ئاماژەیان پێكراوە بۆ كەمكردنەوەوی ڕێگری لەم تاوانە لەلایەن بەكارهێنەرانی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانەوە.

گرنگی پێداچوونەوە
گرنگی و بایەخی ئەم پێداچوونەوەیە لە مەترسیداری خودی تاوانی تۆمەت خستنە پاڵ سەرچاوە دەگرێت كە لە لەلایەن بەكارهێنەرانی تۆڕ كۆمەڵایەتیەكانەوە ئەنجام دەدرێت بەمەبەستی لەكەداركردن یاخود بەبێ مەبەست بێت، ئەمەش دەخوازێت بەشێوازی زانستیانە شرۆڤەی ئەم دیاردە ترسناكە بكرێت و چارەسەری گونجاوی بۆ پێشنیار بكرێت تاوەكو لایەنە پەیوەندیدارەكان ڕێوشوێنی پێویست بگرنەبەر لەپێناوی دانانی سنورێك بۆ ئەم تاوانە.

ئامانجی پێداچوونەوە
ئامانجی سەرەكی ئەم پێداچوونەوەیە هەڵویستەكردنە لەسەر ئەو توێژینەوە زانستیانەی لەبواری تۆمەت خستنەپاڵ لە تۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا نووسراون، تاوەكو دەرفەتی زیاتر بڕەخسێت بۆ شرۆڤەكردنی زیاتری ئەم دیاردە دزێوو ترسناكە كە هەڕەشەیەكی مەترسیدارەو ئاسایشی كۆمەڵایەتی دەشێوێنێت و جۆرێكە لە جۆرەكانی پێشێلكردنی مافی بەرامبەر.

جۆری پێداچوونەوە
ئەم پێداچوونەوەیە لەجۆری وەسفیە بەبەكارهێنانی میتۆدی بەراووردكاری بۆ هەڵسەنگاندن و خستنەڕووی لایەنی هێزو لاوازی توێژینەوە زانستیەكان.

كۆمەڵگەو مشتەی پێداچوونەوە
كۆمەڵگەی پێداچوونەوە بریتیە لە توێژینەوە زانستیەكان لەبواری یاساو ئیتیكی ڕاگەیاندن. بەڵام مشتەی توێژینەوە بریتیە لە سێ تویژینەوەی هەڵبژێردراو كە بەمەبەست دیاریكراون لە بواری تۆمەت خستنەپاڵ لە تۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا.

بەشی دووەم: تیۆرینامەی پێداچوونەوە
تۆمەت خستنەپاڵ بە تاوانێكی گەورە دادەنرێت، چونكە لەم ڕێگەیەوە ڕەفتارێكی خراپ دەدرێتە پاڵ كەسێك یان لایەنێك، سزای ئەم تاوانەش قورسە لە بەر ئەوەی چەند تایبەتمەندیەكی هەیە، لەوانە: (كارزان، 2022: 171-174).

1- تۆمەتێكی خراپەو بە ئاسانی دەبێتە جێی بڕوای خەڵك.
2- كارێكی پلان بۆ داڕێژراوەو بەخێرایی لەناو خەڵكدا بڵاو دەبێتەوە.
3- كاریگەری و ئاسەواری تۆمەت خستنەپاڵ بۆ ماوەیەكی درێژ لەناوخەڵكدا دەمێنێتەوە.

تاوانی تۆمەت خستنەپاڵ لەهەندێك سەرچاوەی كوردیدا بە (بوختان پێكردن) یاخود (تانەوتەشەر) ناوبراوە، هەرچەندە وڵاتانی بەریتانیاو ئەمریكا یاسایەكی تایبەتیان سەبارەت بە تانەوتەشەر (التشهیر) داناوە. ئەم تاوانەش وەكو تاوانەكانی دیكەی بواری ڕاگەیاندن سێ پایەی گرنگی هەیە كە بریتین لە: (ماددی، مەعنەوی، ئاشكرایی). جیاوازیەكیش نیە لە نێوان ئەوەی كەسی قوربانی كە تۆمەتی خراوەتە پاڵ زیندوو بێت یاخود مردوو بۆ ئەوەی وەكو قوربانی ئەژمار بكرێت. (كەمال،2006 : 267-279). بەگوێرەی ماددەی (433) ی یاسای سزادانی عێراقی (111)ی ساڵی 1969، تۆمەت خستنە پاڵ بە تاوان دانراوە كە لەبەرامبەردا ئەو كەسەی ئەنجامی دەدات سزا دەدرێت، بەگوێرەی یاساكە تۆمەت خستنە پاڵ بریتیە لە: (خستنە پاڵی كارێك بۆ كەسێكی دیكە بە یەكێك لە ڕێگە ئاشكراكان، بەشێوەیەك ئەگەر ئەو كارەی دراوەتە پاڵ كەسەكە ڕاست بێت، ئەوا پێویستە سزا بدرێت یان دەبێتە هۆی بێزراوبوونی لەلایەن خەڵكی وڵاتەكەی. هەر كەسێكیش تاوانی تۆمەت خستنە پاڵ ئەنجام بدات ئەوا بە بەندكردن و پێ بژاردن یان یەكێكیان سزا دەدرێت، خۆ ئەگەر لەڕێگای ڕۆژنامەو دەزگاكانی ڕاگەیاندنەوە ئەنجام بدرێت، ئەوا دۆخی سزاكە سەخت دەبێت. (الموسوی، 2012 : 15). بەمەش بەئاشكرا بۆمان ڕوون دەبێتەوە كە تاوانی تۆمەت خستنەپاڵ دەبێتە هۆی لەكەداركردنی كەسایەتی لایەنی قوربانی لەڕێی بەكارهێنانی چەند دەستەواژەو ڕستەیەك. (رزق الله، 20 : 77-78). لەوانەیە هەندێك كەس بەبێ ئەوەی بەخۆیان بزانن بەناوی ڕەخنەگرتنەوە تاوانی تۆمەت خستنەپاڵ ئەنجام بدەن، بەڵام بەدڵناییەوە جیاوازی زۆر هەیە لە نێوان تۆمەت خستنە پاڵ و ڕەخنە گرتن، چونكە ڕەخنەگرتن لە بوارە جیاوازەكانی زانستی یا مێژوویی یاخود سیاسی مافێكی ئاساییەو لە بەرژەوەندی كۆمەڵگەیە. لێرەوە لە پێناوی تێكەڵ نەبوونی تۆمەت خستنە پاڵ و ڕەخنەگرتن جێگەی خۆیەتی جیاوازی نێوانیان بخەینەڕوو: (الحلبوسی، 2018 : 239-252).

▪ ڕەخنەگرتن ڕێگەپێدراوە، چونكە دەربڕینی ڕاوبۆچوونە لە بارەی كارێك بەبێ ئەوەی ناوی هیچ كەسێك بەخراپ ببرێت، هەربۆیە لە دەستورو یاساكاندا ڕەخنەگرتن وەكو مافێك چەسپێنراوە، بەتایبەت لە سیستەمە دیموكراتیەكاندا، لەگەڵ ئەوەشدا پێویستە لەكاتی ئاڕاستەكردنی ڕەخنەدا ڕەچاوی بنەما ئیتیكیەكان بكرێت.
▪ تۆمەت خستنەپاڵ ئەگەر بۆ لەكەداركردنی كەسێكی دیاریكراو بێت، بێگومان ڕێگەپێدراو نیە، چونكە هیچ سودێكی گشتی تێدا نیە. بەڵام ئەگەر دژی پیاوانی دەوڵەت بێت ئەوا ڕێگەپێدراوە، بەمەرجێك بەنیازو مەبەستی بەدیهاتنی بەرژەوەندی گشتی بێت، بۆ نموونە هۆشیاركردنەوەی جەماوەر لەكاتی ئەنجامدانی پرۆسەی هەڵبژاردنەكاندا تاوەكو گۆڕانكاری ئەرێنی بەدی بێت و كەس و لایەنی خراپ و گەندەڵ دەنگیان پێ نەدرێت. خۆ ئەگەر مەبەست لێی بەرژەوەندی گشتی نەبێت بەڵكو تەنها بەنیازو مەبەستی لەكەداركردن بێت، ئەوا بێگۆمان نەك ڕێگەپێدراو نیە، بەڵكو دەچێتە قاڵی تاوانەوە.

لەو ڕوانگەیەوە بۆ ئەوەی خستنەڕووی بابەتێكیش نەچێتە بواری تۆمەت خستنە پاڵەوەو بەڕەخنە ئەژمار بكرێت، پێویستە چەند مەرجێكی تێدابێت: (صالح، 2016 : 135-140).

1- بابەتی ڕەخنەگرتنەكە بنەمایەكی هەبێت و لای جەماوەر ڕوون و بەرجەستە بێت، نەك دروستكراو بێت. بەڵام ئەگەر بابەتێك لای جەماوەر ئاشكرا نەبێت و ڕۆژنامەنووس لەڕێی بەدواداچوون و كۆكردنەوەی بەڵگەو زانیاری تەواو ئاشكرای بكات، لەم كاتەدا ناچێتە خانەی تۆمەت خستنەپاڵەوە.
2- ئەو بابەتەی ڕەخنەی لێ دەگیرێت جێی بایەخی جەماوەرو لە پێناوی بەرژەوەندی گشتی بێت.
3- ڕەخنەگرتن ئاڕاستەی خودی بابەت و دیاردەكە كرابێت نەك ئاڕاستەی كەس و لایەنێك.
4- شێوازی ڕەخنەگرتن گونجاو بێت لەگەڵ بابەتەكەو بەزمانێكی شیاو بێت نەك زبرو توند.
5- ڕەخنەگرتن بۆ مەبەست و نیازێكی باش بێت، نەك شكاندن و لەكەداركردنی كەس و لایەنێك.

سزای تۆمەت بەخشینەوە لە تۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا سزاكەی قورستر سەختترە لە ڕێگاكانی دیكە، كە ڕەنگە بگاتە دوو هێندەی سزای هەمان تاوان لەڕێگەیەكی دیكە، كە ئەمەش جۆرێكە لە جۆرەكانی ئەو دیاردە دزێوانەی لە تۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا بەدی دەكرێت، فاكتەرەكانی سەرهەڵدانی دیاردە دزیۆەكانیش لەڕیی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانیەوە بریتین لە: (كارزان ، 2022 : 178 ، 381-383).

1- هەندێك لەو كەسانەی كاری ڕاگەیاندن ئەنجام دەدەن لەڕێی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانەوە هیچ شارەزاییەكی میدیایی و یاساییان نیە.
2- پێشێلكردنی مەبەستداری یاساكانی كاری ڕاگەیاندن لەلایەن ئەو كەسانەی خاوەندارێتی هەژمارو لاپەڕەی تۆڕ كۆمەڵایەتیەكان دەكەن و نایانەوێت ناسنامەی خۆیان ئاشكرا بكەن.
3- پشتگوێخستن و كەمتەرخەمی داواكاری گشتی سەبارەت بە بەدواداچوون و لێپرسینەوە لەو كەسانەی كە بژێویان لە ڕێگەی وروژاندن لە تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانەوە پەیدا دەكەن.
بەڕای ئێمەش وەكو ئامادەكاری ئەم پێداچوونەوەیە ئەگەر بەراووردێك بكەین لە نێوان تۆمەت خستنە پاڵ بەئاشكرایی لەڕێی دەزگاكانی ڕاگەیاندن و تۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا، دەبینین ڕێژەی تۆمەت خستنەپاڵ لەڕێی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانەوە زیاترە لەڕێگەی ئامڕازەكانی دیكەی ڕاگەیاندن، بەبۆچوونی ئێمە هۆكارەكانی ئەم دیاردەیە بۆ چەند هۆكاری جیاواز دەگەڕێتەوە كە دەتوانین گرنگترینیان لەم خاڵانەدا بخەینەڕوو:

1- لاوازی سانسۆر لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکاندا، بەبەراوورد لەگەڵ ئامڕازەكانی دیكەی ڕاگەیاندن، چونكە لە ئامڕازەكانی دیكەی ڕاگەیاندندا بەچەندین قۆناغی جۆراوجۆر سانسۆر لەسەر ناوەڕۆكی میدیایی دادەنرێت بەشێوەیەك كە ڕێگە بەوە نادرێت تۆمەت بخرێتە پاڵ هیچ كەس و لایەنێك بەبێ بوونی بەڵگەی پێویست. بەڵام لەتۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا تەنها سانسۆرێك هەبێت بریتیە لە بەهاكانی خاوەنی ئەژمار یا پەڕەی تۆڕی كۆمەڵایەتی یاخود سانسۆرێكی لاوازی ئەو كۆمپانیایەی كە خاوەندرێتی تۆڕی كۆمەڵایەتیەكە دەكات، كە ئەویش ئاستێكی ئیجگار نزمی هەیەو نزیك دەبێتەوە لە خاڵی سفر.
2- لاوازی ئاستی هۆشیاری لای بەکارهێنەرانی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان، بێگومان سروشتی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان بەشێوەیەكە هەركەسێك خاوەندارێتی مۆبایلی زیرەك بكات و خزمەتگوزاری ئینتەرنێتی لەبەردەستدا بێت، دەتوانێت ببێتە خاوەنی هەژماری خۆی لە تۆڕە كۆمەڵایەتیە جیاوازەكان بەبێ ڕەچاوكردنی ئاستی خوێندەواری و هۆشیاری، ئەمەش وایكردووە تەنانەت ئەو كەسانەش لەڕووی یاساییەوە زانیاریان نیە یاخود ئاستی هۆشیاریان لاوازە، بتوانن بەكارهێنەری تۆڕی كۆمەڵایەتی بن و راوبۆچوونی خۆیان دەببڕن. لێرەوە زۆرجار بەكارهێنەرانی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان بەبێ ئەوەی بەخۆیان بزانن بەناڕەوا تۆمەت بۆ كەسانی دیكە دەبەخشنەوەو زیان بە ناوبانگیان دەگەیەنن و لەكەداریان دەكەن.
3- بوونی گەندەڵی دارایی و ستەم و نادادی سیاسی و كۆمەڵایەتی لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و نەبوونی دەسەڵاتێكی چاودێری كاراو كاریگەر كە لێپرسینەوە لەو كەسانە بكات كە هۆكارو كەمتەرخەمن، ڕێگەی خۆشکردووە بەناوی ڕەخنەگرتن لەو دیاردە دزێوانەوە لەڕێی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانەوە بەئاسانی تۆمەت بخرێتە پاڵ كەسانێك كە ڕەنگە هیچ بەرپرسیاریەتیەكیشیان نەبێت لە بەدیهاتنی ئەم دۆخەدا.
4- بوونی ململانێی ناڕەوای سیاسی و فیکری لە نێوان ئاڕاستەو لایەنە حیزبی و سیاسی و ئایدۆلۆژیەكان لە كۆمەڵگەو نزمبوونەوەی كێبەركێ و ململانێكانیان بۆ ئاستێكی لاواز، وایكردووە كە لایەنگرانی ئەم ڕەوتە فیكری و سیاسیانە بۆ شكاندنی ركابەرەكانیان بەئاسانی پەنا ببەن بۆ داتاشینی تۆمەت بۆ بەرامبەرەكانیان وەكو بەشێك لە پرۆسەی جەنگی دەروونی و بڵاوكردنەوەی پڕوپاگەندە دژی یەكتر، بەتایبەت لەو كاتەی كە ململانێكان توند دەبنەوە.
5- ڕێگەدانی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان بۆ ئاشكرانەكردنی ناسنامەی ڕاستەقینەی بەكاهێنەرانی تۆڕی كۆمەڵایەتی و شاردنەوەی كەسایەتی ڕاستەقینەو نەبوونی مەرجی خۆ تۆمارکردن، وایکردووە بەئاسانی تاوانی تۆمەتەخستەپاڵ ئەنجام درێت لەلایەن ئەو كەسانەی بەمەبەست ئەو كارە دەكەن.
6- نەبوونی لێپیچینەوەی یاسایی لەلایەن دەسەڵاتی دادوەری و حكومەت و دەزگا پەیوەندیدارە فەرمیەكان، زیاد لەوەش بوونی كەلێن و كەموكوڕی لەو یاسایانەی كە تایبەتن بە ڕێكخستنی دۆخی ڕادەربڕین و ئازادی كاری میدیایی بەگشتی و میدیای نوێ و تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان بەتایبەت.

بەشی سێیەم: لایەنی مەیدانی پێداچوونەوە
لەم بەشەدا پێداچوونەوەی سێ توێژینەوەی زانستی كراوە سەبارەت بە تاوانی تۆمەت خستنە پاڵ لەرێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان. لە هەرسێ توێژینەوەكەدا بەراوود كراوە لە نێوان تیڕوانینی یاسای چەند وڵاتێك دەربارەی تاوانی تۆمەت خستنەپاڵ و پایەكانی تاوانەكەو سزاكانی، لەكۆتایی خستنەڕووی توێژینەوە زانستیەكانیش، سەرنج و تێبینیەكان لەبارەی ئەو توێژینەوانە دەخەینەڕوو.

توێژینەوەی یەكەم:
توێژینەوەی (كوپر زركان) بەناونیشانی (جریمە القذف عبر مواقع التواصل الاجتماعي) كە لە ژمارە (18)ی بڵاوكراوەی (مجلة الدراسات الاعلامیەة بەزنجیرەی نێودەوڵەتی (ISSN 25123203) لەلایەن (المركز الدیمقراطی العربي – برلین – ألمانیا) لە شوباتی 2022 بڵاوكراوەتەوە لە لاپەڕە 98-107. جۆری ئەم توێژینەوەیە وەسفی شیكاریی و بەراووردكاریە لە نێوان یاسای مەغریبی و جەزائیری و هەندێكجاریش فەرەنسی، بۆ لێكۆڵینەوە لە تاوانی تۆمەت خستنەپاڵ، بەتایبەت لەگەڵ زیادبوونی بەكارهێنانی نایاسایی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان. كێشەی توێژینەوەكە لە پرسیارێكی سەرەكیدا خۆی دەبێنێتەوە كە بریتیە لە: ( ئایا یاسادانەری مەغریبی و جەزائیری توانیویانە پارێزبەندی یاسایی تەواو دابنێن بۆ دانانی سنورێك سەبارەت بە تۆمەت خستنەپاڵ لەڕێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانەوە؟). توێژەر ئاماژەی بەوەكردووە كە تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان ئازادیەكی بەرفراوانیان لە ئاڵوگۆڕكردنی بیروڕا فەراهەم هێناوە، بەڵام ئەم پێگانە زۆر بەئاسانی بۆ لەكەداركردنی كەسانی دیكە بەكاردەهێنرێت. هەرچەندە تاوانی تۆمەت خستنە پاڵ كۆنە، بەڵام لەگەڵ سەرهەڵدانی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا ئەم تاوانە زۆر بەرفراوان بووە، هەربۆیە توێژەر گرنگی توێژینەوەكەی لە چەند خاڵێكدا خستۆتەڕوو، لەوانە:

1- هەڵوێستەكردنی زانستیانە لەبارەی ڕێگا یاساییەكانی پاراستن لە تاوانی تۆمەت خستنەپاڵ لەوڵاتی مەغریبدا.
2- باسكردنی بابەتێكی نوێ كە كەلێنی یاسایی تێدایە.
3- تاوانی تۆمەت خستنەپاڵ لە ڕێێ تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانەوە بۆتە هۆی جێهێشتنی چەندین ئاسەواری دەروونی و كۆمەڵایەتی بە شێوەیەك ڕەنگە كاریگەری لەتەوای ژیانی تاكەكان و خێزانەكانیان بمێنێتەوە.

لەبەشی یەكەمی تویژینەوەكەدا ئاماژە بە ڕەگەزەكانی تۆمەت خستنەپاڵ لەڕێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانەوە كراوە، لەم نێوەندەشدا توێژەر جەختی لەسەر پاراستنی هاوسەنگی كردووە لە نێوان پاراستنی ئازادی ڕادەربڕین لەلایەك و پارێزگاری لە مافی تاكەكانی كۆمەڵگە بۆ پاراستنی ناوبانگیان و لەكەدار نەبوونیان، دواجار باس لە پایەكانی تۆمەت خستنە پاڵ كراوە كە بریتین لە:

پایەی ماددی:
هەردوو یاسای مەغریبی و جەزائیری ئاماژەیان بەوە كردووە كە تاوانی تۆمەت خستنەپاڵ بانگەشەی ئەنجامدانی كارێكە لەلایەن كەسێكەوە، كە ببێتە هۆی لە كەداركردنی ئەو كەسە، پایەی ماددیش چەند خاڵێك لەخۆدەگرێت كە بریتین لە:
1-كرداری بانگەشەكردن و خستنەپاڵی كارێك لەیەكێك لەڕێگاكانی ڕادەبڕین، بەشێوەی وتن یا هاواركردن یا هەڕەشە، یاخود خستنەڕووی بەشێوەی دڵنیایی یا گومان یا دووبارە بڵاوكردنەوە بێت، هەروەها بەشێوەی ڕاشكاو بێت یا ئاماژەكردن. هەرچەندە یاسای ڕۆژنامەگەری و بڵاوكردنەوەی مەغریب ڕوونیكردۆتەوە كە هەركەس خۆی بەقوربانی تاوانی تۆمەت خستنەپاڵ ئەژمار بكات پێویستە بە ڕوونی خستنەپاڵی تۆمەتەكە لەدژی كرابێت. ئەمەش لەكاتێكدایە كە دادگای تونسی لەبڕیارێكدا پایەی تۆمەت خستنەپاڵی چەسپاندووە لە دۆسیەیەكدا لەڕێی ئینتەرنێت كە تێیدا ناوی قوربانیەكە بە ڕاشكاوی نەبراوە، بەڵكو تەنها ئاماژە بە پیشەكەی كراوە.
2- بابەتی بانگەشەو خستنەپاڵی تۆمەت كە تاوانبار دژ بە قوربانی ئەنجامیداوەو لەكەداری كردووە.
3- ئاشكرایی لە تۆمەت خستنەپاڵدا، هەرچەندە یاسادانەری مەغریبی لە یاساكاندا پێناسەی نەكردووە، بەڵام توێژەر پێی وایە كە ئاشكرایی واتە: (دەربڕین و ئاگاداركردنی جەماوەر دەگرێتەوە بەشێوەیەك كە ببێتە مایەی بێزرابوون و ناشیرین كردنی لەناو خەڵكیدا، ڕێگاكانیشی بریتیە لە: (وتارو هاواركردن و هەڕەشە لە شوێنی گشتی، نوسراوو چاپكراو، بڵاوكراوەی هەڵواسراو لە شوێنی گشتی، دەزگاكانی ڕاگەیاندنی بیستراوو بینراوو ئەلیكترۆنی). ئەم جۆرە لێكدانەوەیەش بۆ ئاشكرایی لە تۆمەت خستنە پاڵدا لە یاساكانی وڵاتانی تونس و میسردا ئاماژەی پێكراوە، بەتایبەت دادگای میسری تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانی وەكو یەكێك لە هۆكارەكانی بڵاوكردنەوە ئەژماركردووە.

پایەی مەعنەوی
بوونی نیازو مەبەستی تاوانكاری دەگرێتەوە لە ئەنجامدانی تۆمەت خستنەپاڵ لەڕێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانەوە، دوو ڕەگەزی سەرەكیشی هەیە:
1- زانینی تاوانبار بەوەی تۆمەت خستنەپاڵ بە شێوەی ئاشكرا تاوانەو سزای هەیە، لەمبارەیەشەوە هەردوو دادگای مەغریبی و میسری هاوڕاو كۆكن.
2- بوونی مەبەست و ئیرادە لەلایەن تاوانكارەوە، كە دیاریكردنی ئەم بابەتەش لە چوارچێوەی دەسەڵاتی خودی دادوەردایە كە ڕوونی بكاتەوەو بیسەلمێنێت.
لەبەشی دووەمی توێژینەوەكەشدا ئاماژە بە سزای تۆمەت خستنەپاڵ كراوە لەڕێی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانەوە بەگوێرەی یاسای سزادانی مەغریبی لە چەند خاڵێكدا:
1- سزادانی تۆمەت خستنەپاڵ دژی پادشای مەغریب بە بەندكردن یا پێبژاردن یاخود هەردووكیان دەبێت، ئەمەش هەمان سزایە لە وڵاتی جەزائیر ئەگەر تۆمەت خستنەپاڵ دژی سەرۆك كۆمار بكرێت.
2- تۆمەت خستنەپاڵ دژی ژنان بەهۆی ڕەگەزەوە، سزاكەی بەگوێرەی یاسای مەغریبی تەنها پێبژاردنە، بەڵام یاسای فەرەنسی یاسای تۆمەت خستنەپاڵی دژی هەر كەسێك بەهۆی ڕەگەزی نێرینەیی یاخود مێینەیی بە بەندكردن بۆ ماوەی یەك ساڵ یان پێبژاردنی دارایی یا هەردوكیان دەست نیشان كردووە.
سزای تۆمەت خستنەپاڵ بەگوێرەی یاسای پەیوەست بە كاری ڕۆژنامەگەری و بڵاوكردنەوە لە وڵاتی مەغریبدا تەنها پێبژاردنە كە چەند ئاستێكی هەیەو لە زۆرەوە بۆ كەم ریزبەندیەكەی بریتیە: (تۆمەت خستنە پاڵ دژی سەرۆكی وڵاتان و حكومەتەكان و وەزیرانی كاروباری دەرەوەی وڵاتانی بیانی، تۆمەت خستنە پاڵ دژی دەزگاو دەستەو وەزیرەكان و فەرمانبەرانی گشتی، تۆمەت خستنە پاڵ دژی نوێنەرانی دیبلۆماسی و كونسوڵ و نوێنەرە بیانیەكان لای پادشای مەغریب، تۆمەت خستنەپاڵ دژی تاكی هاوڵاتی).

لەكۆتاییدا توێژەر وەكو ئەنجامی توێژینەوەكەی چەند پێشنیارێكی خستۆتەڕوو، كە بریتین لە:

1- بەرەنگاربوونەوەی تاوانی تۆمەت خستنەپاڵ لەڕێگەی بڵاوكردنەوەی هۆشیاری سەبارەت بە مەترسیەكانی خراپ بەكارهێنانی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان، بەو پێیەی بەكارهێنەرانی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان سەرەنجامی زیادەڕەویكردن لە ئازادی ڕادەبڕین نازانن كە ڕەنگە ببێتە هۆكاری ئەنجامدانی چەندین تاوان و ئەمەش سزا بەدوای خۆیدا دەهێنێت.
2- كۆكردنەوەی دەقە یاساییەكان تایبەت بە تاوانەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان لەیەك چوارچێوەی تایبەتدا كە تاوان و سزاكەی تێدا دیاری بكرێت لەگەڵ دانانی دەقی یاسایی تایبەت بۆ ڕێكخستنی تایبەتمەندی دادگاكان لەڕووی یاساكانی بڵاوكردنەوەی ئەلیكترۆنی.
3- گرتنەبەری ڕێوشوێنی پێشوەخت بەر لە ئەنجامدانی تاوانەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان وەك پابەندكردنی بەكارهێنەران بۆ ئەوەی بەناوو ناسنامەی خۆیانەوە هەژماری تایبەتی بكەنەوە.
4- بەڕوونی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان وەك یەكێك لە ئامڕازەكانی ڕاگەیاندن و بڵاوكردنەوەی ئەلیكترۆنی دەست نیشان بكرێت.
لە ئەنجامدا دوای پێداچوونەوەی ئەم توێژینەوەیە بۆمان ڕوون دەبێتەوە كە تاوانی تۆمەت خستنە پاڵ بەگوێرەی یاسای مەغریب دژی پادشا قورسترە لە تۆمەت خستنە پاڵ دژی ئافرەتان یاخود تاكی ئاسایی، ئەم جیاكاریەش نادادی بەدی دەهێنێت. ئەمەش لەكاتێكدا كە پێویستە یاسا بۆ هەمووان یەكسان بێت. هاوكات ئەو لایەنەی زیاتر پێویستە مافەكانیان بەیاسا بچەسپێنرێت هاوڵاتیانی ئاسایی وڵاتن، چونكە دەسەڵاتداران بەهۆی پاڵپشتی دەوڵەتەوە باشتر دەتوانن خۆیان لە دەستدرێژی و تۆمەت خستنە پاڵ بپارێزن. لەلایەكی دیكەشەوە سزای تۆمەت خستنەپاڵ دژی ئافرەتان لە یاسای فەرەنسیدا توندترە لە یاسای مەغریبی، لەكاتێكدا لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئافرەتان زیاتر دەبنە قوربانی تۆمەت خستنەپاڵ بەبەراوورد بە وڵاتانی ڕۆژئاوایی.

توێژینەوەی دووەم:
توێژینەوەی (فهیم عبدالاله الشایع) و (سارە محمود خلیفە) بەناوی (العلانیة في جرائم القذف والسب المرتكبة من خلال مواقع التواصل الاجتماعي -دراسة فی التشریع العراقي والاردنی)، كە لە بڵاوكراوەی (مجلة جامعة تكریت للحقوق) بەزنجیرەی نێودەوڵەتی (2519-6138) ژمارە (2)ی بەرگی یەكەم ساڵی یەكەم بەشی یەكەم لە كانونی یەكەمی 2016 لەلاپەڕە 885-952 بڵاوبۆتەوە. ئەم توێژینەوەیە لەجۆری وەسفی شیكاری بەراووردكارییە، بەو پێیەی هەردوو توێژەر بەراووردیان كردووە لە نێوان یاسای هەردوو وڵاتی عێراق و ئوردون لەبارەی تاوانی تۆمەت خستنەپاڵ بەگشتی و تۆمەت خستنەپاڵ لە تۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا بەتایبەتی. ئەم توێژینەوەیە لە دوو بەش و چەند تەوەرەیەكی جیاوازدا ئاماژەی بە چەند بابەتێك كردووە، لە بەشی یەكەمدا بنەمای ئاشكرایی لە تاوانەكانی تۆمەت خستنەپاڵ لەڕێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتیە ئەلیكترۆنیەكانەوە خراوەتەڕوو، هەردوو توێژەر ئاماژەیان بەوەكردووە كە لێپێچینەوە لە تاوانی تۆمەت خستنەپاڵ هاوتەریبە لەگەڵ گرەنتیە دەستوریەكان بۆ پاراستنی ئازادی رادەبڕین، چونكە ئازادی راوبۆچوون لەكاتێكدا كۆتایی دێت كە ئازادی كەسانی دیكە دەست پێدەكات. جەختیان لەوەشكردۆتەوە كە دۆخی تۆمەت خستنە پاڵ لەگەڵ سەرهەڵدانی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا زیادی كردووە. هەردوو توێژەر بەراوردیان كردووە لە نێوان سزای تۆمەت خستنەپاڵ، لە یاسای سزادانی عێراقی ژمارە (111)ی ساڵی (1969) و یاسای ژمارە (16) ساڵی (1960) ی ئوردونی كە تۆمەت خستنەپاڵیان بە تاوان داناوە، هەردوو یاساكەش بنەمای ئاشكراییان بەمەرج داناوە لە تۆمەت خستنەپاڵدا. هەرچەندە هەردوو یاساكە پێناسەی ئاشكراییان نەكردووە، بەڵام توێژینەوەكە (ئاشكرایی) بەوە پێناسە كردووە كە بریتیە لە زانینی خەڵك بەوەی بەخراپی باس لە ناوبانگی كەسێك بكرێت و بەشێوەیەك لەكەدار بكرێت لەڕێگەی بڵاوكردنەوەی. بەگوێرەی توێژینەوەكە هەردوو یاسای عێراقی و ئوردونی كۆكن لەسەر ئەوەی تۆمەت خستنەپاڵ سێ پایەی هەیە: (پایەی ماددی كە دەربڕینی ماناو ووشەیەكە دەستدرێژی بكاتە سەر ناوبانگ و كەسایەتی كەسی بەرامبەر ئەگەرچی بەشێوەی دروستكردنی گومان و پرسیاریش بێت، ئاشكرایی بەشێوەیەك لەو شێوانەی كە یاسا دیاریكردووە، ئەنجامدانی تۆمەت خستنەپاڵ بە نیەتی زیانگەیاندن لەكاتێكدا بزانێت كە ئەو كارەی كردوویەتی تاوانە). دواتر هەردوو توێژەر ڕوونكردنەوەی زیاتریان خستۆتەڕوو دەربارەی پایەی ئاشكرایی، بەگوێرەی یاسای عێراقی، شێوەكانی تۆمەت خستنەپاڵ بریتیە لە: (كردەوە، ئاماژە، جوڵە، ووتن، هاواركردن) ئەگەر هاتوو لە جێگاو بۆنەیەكی گشتی بێت بەبەرچاوی خەڵكی. لەمبارەیەشەوە یاسای ئورودنی ڕوونكردنەوەی زیاتری داوەو ئاماژەی بەوەكردووە كە جیاوازی نیە ئەگەر تۆمەت خستنەپاڵ بە ئامادەبوونی قوربانی یان بەبێ ئامادەبوونی بێت لەشوێن و جێگای ئەنجامدانی تاوانەكە. بێگومان زۆربەی جار ئەنجامدانی تاوانی ناوزڕاندنیش لەڕێی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانەوە بەبێ ئامادەبوونی خودی ئەو كەسە بەڕێوەدەچێت كە تاوانەكەی بەرامبەر كراوە. لەبارەی تۆمەت خستنەپاڵ بە نووسین هەردوو توێژەر ڕوونیان كردۆتەوە ڕەنگە لە نوسینێكدا ووشەی جوان و رەونەقدار بەكارهێنرابێت، بەڵام لەناواخنیدا تۆمەت بخاتە پاڵ كەسێكی دیكە، یاخود لەشێوەی گێڕانەوەیەكی گاڵتەجاریدا ئەو تاوانە كرابێت كە زۆر كاریگەرتر بێت لە تۆمەت خستنەپاڵی ئاشكراو ڕوون. ئەمە جگە لە كاریكاتێرو وێنەو بڵاوەپێكردنی لە ڕێی چاپكردنی كاغەز یاخود لەڕێی ئەلیكترۆنی لە پێگەو سایتەكان یان مۆبایل یان ناردنی ئیمەیڵ. سەبارەت بە هەژماركردنی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان وەكو شوێنێكی گشتی كە ئەگەر تۆمەت خستنەپاڵی تێدا ئەنجام بدرێت، توێژەرانی ئەم توێژینەوەیە ڕایان وایە كە تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان بە ڕێكەوت بە شوێنی گشتی دادەنرێن، چونكە بەبۆچوونی ئەوان خاوەنی هەژماری تۆڕی كۆمەڵایەتی دەتوانێت ئەو بابەتەی كە لە هەژماری تایبەتی بڵاوی دەكاتەوە بەشێوەیەك بێت كەس نەتوانێت بینەری بێت. خۆ ئەگەر خاوەنی هەژمارەكە بەشێوەیەك بڵاوی كردەوە كە هاوڕێكانی یان كەسانی دیكە بیبینن، ئەوا پایەی ئاشكرایی دێتەدی، لەم كاتەشدا بەتاوان دادەنرێت. گرنگترین ئەنجامەكانی توێژینەوەكەش لەم چەند خاڵەدا چڕ دەكەینەوە:

1- دەگونجێت تۆمەت خستنەپاڵ لەڕێی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان و جیهانی گریمانەیی ئەنجام بدرێت.
2- بەگوێرەی یاسای چاپەمەنی ئوردونی، پێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان تۆماركردن نایگرێتەوە.
3- بەگوێرەی یاسای ئوردونی ئەگەر ناوەرۆكێكی بڵاوكراوە لەڕێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانەوە تەنها لە نێوان دەستدرێژیكەرو قوربانی بێت، ئەوا پایەی ئاشكرایی تێدا نایەتەدی، بەڵام ئەگەر لەگروپە گشتیەكاندا یاخود لە پێگەی تایبەتی و پێگەی گشتی لە تۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا بڵاو بكرێتەوە، ئەوا ئاشكرایی بوون لەخۆدەگرێت.
4- بڵاوكردنەوەی تۆمەت خستنەپاڵ لە كۆمێنت یان ناردنی لەڕێی پەڕە فەرمیەكانەوە بۆ ئەندامان، پایەی ئاشكرایی لە خۆدەگرێت.

گرنگترین ڕاسپاردەكانی توێژینەوەكەش بریتین لە:

1- پێویستی تۆماركردن و وەرگرتنی مۆڵەت بۆ پێگە ئەلیكترۆنیەكان بە گشتی لەلایەن خاوەنەكانیانەوە، چونكە ڕێكخستنی كاری تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان كارێكی گرنگە كە بەشێوەیەكی بەرفراوان لە نێو خەڵكی بڵاوبوونەتەوە.
2- دانانی میكانیزمی گونجاو بۆ ئاگاداركردنەوە دەربارەی ناوەرۆكێكی بڵاوكراوە كە زیان بگەیەنێت بەكەسانی دیكە.
3- پابەندكردنی خاوەنی پێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان بۆ سڕینەوەی بابەتێك پاش ئاگاداركردنی كە تۆمەت خستنەپاڵی تێدا بێت، لەم كاتەشدا سزاكەی ئاسان بكرێت.
4- یاسادانەری عێراقی لەگەڵ بەرەو پێشچوونە تەكنەلۆژیەكان هەنگاو بنێت و هەمواریان بكاتەوە.

لە ئەنجامی خستنەڕووی ئەم توێژینەوەیەو شرۆڤەكردنی بەڕوونی هەست بەوە دەكەین كە یاساكانی عێراقی و ئوردون لە بارەی تۆمەت خستنە پاڵ كەلێن و كەموكوڕی تێدایە، بەڵگەی ئەمەش بوونی ناكۆكیە سەبارەت بە بابەتی پایەی ئاشكرایی لە تۆمەت خستنە پاڵ، هەروەها نەبوونی دەقی یاسایی بۆ ئەژماركردنی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان وەكو هۆكارێك لە هۆكارەكانی بڵاوكردنەوەی گشتی. كە ئەمە پێویست بەوە دەكات لە كەشێكی ئارام و ئازاددا پێداچوونەوەی یاساكانی ئەم بوارە بكرێت و بەشێوەیەك هەموار بكرێتەوە كە ڕێگە لە ئەنجامدانی تاوانی تۆمەت خستنە پاڵ بكرێت لەڕێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان، بەبێ ئەوەی ئازادی بیروڕا بەرتەسك بكرێتەوە.

توێژینەوەی سێیەم:
توێژینەوەی (عبدالسلام علیلی) بەناونیشانی (جریمة القذف عبر مواقع التواصل الاجتماعي دراسة تحلیلیة مقارنة بین التشریع الجزائری والتشریعات الاجنبیة والعربیة) كە لە بڵاوكراوەی (مجلة الدراسات القانونیة والاقتصادیة) بەزنجیرەی نێودەوڵەتی (7321-2602) لەساڵی 2022، بەرگی (5) ژمارە (2)، لاپەڕەی 571 – 597 بڵاوكراوەتەوە. توێژینەوەكە جەختی كردۆتەوە كە هەندێك كەس و لایەن بەخراپی كەڵكیان لە شۆڕشی تەكنەلۆژیای ڕاگەیاندن و گەیاندن وەرگرتووە، ئەمەش بۆتە هۆی سەرهەڵدانی جۆرێكی نوێی تاوانی تۆمەت خستنەپاڵ لەڕێی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانەوە كە هەڕەشەیە بۆ كۆمەڵگەی هاوچەرخ لەچەندین ڕووەوە. ئەم توێژینەوەیە لەجۆری وەسفی شیكاری بەراووردكارییەو هەوڵیداوە سروشتی یاسایی تاوانی تۆمەت خستنەپاڵی ئەلیكترۆنی بخاتەڕوو لەسایەی دەقە یاساییەكانی جەزائیرو هەندێك وڵاتی دیكەی عەرەبی و ئەوروپی. هەروەك توێژەر تیشكی خستۆتە سەر كێشەكانی توێژینەوەكەی لەڕێگەی چەند پرسیارێكەوە كە بریتین لە:

1- تاوانی تۆمەت خستنەپاڵ لەڕێی پێگەكانی گەیاندنی كۆمەڵایەتی چیە؟
2- یاسادانەری جەزائیری و عەرەبی چۆن مامەڵەی لەگەڵ تاوانی تۆمەت خستنەپاڵ كردووە لەڕێگەی پێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانەوە.
لەبەشی یەكەمی توێژینەوەكەدا ئاماژە بە پێناسەی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان و جۆرو تایبەتمەندیەكانی كراوە. بەڵام لەبەشی دووەمدا تیشك خراوەتە سەر تاوانی تۆمەت خستنەپاڵ لە تۆڕە كۆمەڵایەكاندا، سەرەتاش پێناسەی تۆمەت خستنەپاڵ كراوە لە یاسای جەزائیریدا كە بریتیە لە : بانگەشەی ئەنجامدانی كارێك لەلایەن كەسێك یان دەزگاو لایەنێك بەشێوەیەك كە ناوبانگیان لەكەدار بكات. ئەمەش هەمان پێناسەیە كە لە یاسای ئازادی ڕۆژنامەگەری لە وڵاتی فەرەنسا ئاماژەی پێكراوە. دواتر باس لە پایەكانی تۆمەت خستنەپاڵ كراوە كە بریتین لە :

1- پایەی یاسایی كە بریتیە لەو دەقە یاساییانەی تۆمەت خستنەپاڵ بە تاوان دادەنێن، ئەمەش لە یاسای سزادانی جەزائیریدا باسكراوە، لە كاتێكدا وڵاتی فەرەنسا لە یاسای ڕاگەیاندندا ئاماژەی بەم تاوانە كردووە.
2- پایەی ماددی، بریتیە لە ڕەفتارێكی نایاسایی لەلایەن كەسی تاوانكارەوە كە بانگەشەی ئەنجامدانی كارێك دەكات لەلایەن كەسێكی دیكەو ئەمەش دەبێتە هۆی لەكەداركردنی پاش ئەوەی بەڕێگەیەكی ئاشكرایی بڵاوی دەكاتەوەو سێ مەرجی سەرەكیشی هەیە:
أ – باسكردنی ئەو كارەی كە خراوەتە پاڵ كەسی بەرامبەرو دەبێتە هۆی لەكەداربوونی بەشێوازی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ.
ب- خستنەڕووی ئەو بابەتەی خراوەتە پاڵ كەسی بەرامبەرو ناوبانگی لەكەدار دەكات، بەگوێرەی یاسای جەزائیری پێویستە بابەتەكە دیاریكراو بێت و ببێتە هۆی سزادان یان ناشیرینكردنی ئەو كەسەی تۆمەتەكەی خراوەتە پاڵ و بەڕوونیش ئەو كەسە دیاری بكرێت كە تۆمەتەكەی خراوەتە پاڵ.
ج- ئاشكرایی لە ئەنجامدانی تۆمەت خستنەپاڵ، ڕێگاكانی ئاشكرایی تۆمەت خستنەپاڵیش بە ڕوونی لە یاسای جەزائیری باس نەكراوە، بەڵام لە یاسای ڕۆژنامەگەری فەرەنسیدا باسكراوە.
3- پایەی مەعنەوی، بریتیە لە بوونی نیازو مەبەستی تاوانكاری بەگشتی یان بە تایبەت، ئەمەش دوو مەرجی سەرەكی هەیە: (زانینی ئەوەی تۆمەت خستنەپاڵ تاوانە، بوونی ویست و نیازی ئەنجامدانی تۆمەت خستنەپاڵ).

پاشان لەبەشێكی دیكەدا باس لە تۆمەت خستنەپاڵ لە تۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا كراوە، توێژەر ئاماژەی بەوەكردووە یاسای جەزائیری باسی لە ئاشكرایی كردووە لە ئەنجامدانی تاوانی تۆمەت خستنەپاڵدا، بەڵام ئاماژەی بەم تاوانە نەكردووە بەڕێگەی هۆكارە ئەلیكترۆنیەكان. هەرچەندە یاسای سزادانی جەزائیری لە ساڵی 2016 هەمواركراوەتەوەو ئاماژەی بەوەشكردوە كە تۆمەت خستنەپاڵ دژ بە سەرۆك كۆمار لە ڕێگەی ئینتەرنێتەوە بەتاوان دادەنرێت، بەڵام ئاماژەی بەوە نەكردووە كە تۆمەت خستنەپاڵ دژ بەكەسی ئاسایی لەڕێگەی ئینتەرنێتەوە تاوان بێت. ئەمەش لەكاتێكدایە كە یاسای وڵاتانی فەرەنساو ئەمریكاو میسرو ئوردون ئەم تاوانەیان دژ بەتاكی ئاسایی لە ڕێی ئینتەرنێتەوە بە تاوان داناوە. لەكۆتاییدا گرنگترین ئەنجامەكانی توێژینەوەكە بریتیە لە:

1- لاوازی یاساو دادگا لە ڕووبەرووبوونەوەی تاوانە ئەلیكترۆنیەكان.
2- نەبوونی پێناسەیەكی ڕوون و وورد سەبارەت بە تۆمەتی خستنەپاڵ لەڕێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانەوە لە یاسای جەزائیری و یاسا عەرەبیەكاندا.
گرنگترین ڕاسپاردەكانی توێژینەوەكەش بریتیە لە:
1- بڵاوكردنەوەی هۆشیاری كۆمەڵایەتی سەبارەت بە شێوازی مامەڵەكردن لەگەڵ تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان.
2- مەشقپێكردنی فەرمانبەرانی دەوڵەت بۆ چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ تاوانە ئەلیكترۆنیەكان، هاوتەریب لەگەڵ پێشكەوتنەكانی تەكنەلۆژیا.
3- یاسادانەری جەزائیری كەلێنە یاساییەكان لەبارەی بەرەنگاربوونەوەی تاوانی تۆمەت خستنەپاڵ چارەسەر بكات.
لە ئەنجامدا دەگەینە ئەو ڕاستیەی كە یاسای وڵاتی جەزائیر هاوشێوەی وڵاتانی دیكەی ڕۆژهەڵاتی ناوەراست و جیهانی سێیەم گرفتی پێداچوونەوەو هەمواركردنەوەی یاساكانیان هەیە لەبواری ڕاگەیاندندا، هەستیاری بابەتی یاسای ڕاگەیاندنیش وایكردووە كە دانانی یاسای ڕاگەیاندن و هەمواركردنەوەی كارێكی زەحمەت بێت و كێشمەكێش و جیاوازی ڕاوبۆچوونی میدیاكاران و چاودێران بەدوای خۆیدا بهێنێت، چونكە مەترسی هەیە لەوەی كە هەمواركردنەوەی یاساكانی ڕاگەیاندن لەمجۆرە وڵاتانەدا كە سیستەمی دیموكراسی تێیدا نەخەمڵیوە، لەجیاتی بەرەو پێشبردنی دۆخی میدیاو فراوانكردنی سنوری ئازادی ڕادەبڕین، ببێتە دەرفەتێك بۆ دەسەڵاتداران تاوەكو پەراوێزی ئازادی كاری میدیایی كەمتر بكەنەوە. لەلایەكی دیكەشەوە تاوانە میدیاییەكان لە وڵاتی جەزائیر، هاوشێوەی وڵاتانی دیكەی ناوچەكە، لەیاسای سزاداندا باسكراوە، بەڵام لەوڵاتانی ڕۆژئاوایی ئەم تاوانانە لە یاساكانی ڕۆژنامەگەریدا ئاماژەیان پێكراوە.

دەرەنجام و پێشنیارو ڕاسپاردەكانی پێداچوونەوە

دەرەنجامەكان:
دوای بەراووكردنی ئەنجامی توێژینەوەكان، دەگەینە چەند دەرەنجامێك:
1- هەرسێ توێژەرەكە هیچ ئاماژەیەكیان بە هۆكارو پاڵنەرەكانی زیادبوونی دیاردەی تۆمەت خستنەپاڵ نەكردووە لەڕێی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانەوە.
2- توێژینەوەكان هاوڕان لەسەر لاوازی یاساكانی وڵاتانی عێراق و ئوردون و مەغریب و جەزائیرو بوونی كەلێنی یاسایی لەبارەی میدیای نوێ و تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان و بەرەنگاربوونەوەی تاوانی تۆمەت خستنە پاڵ لەڕێگەی یاساوە.
3- توێژەری ئەو توێژینەوانەی پێداچوونەوەیان بۆ كراوە، پێشینەی زانستیان لە پسپۆڕی یاسادایە، نەك بواری ڕاگەیاندن، هەربۆیە میتۆدی زانستی توێژینەوەكانی ڕاگەیاندنیشی تێدا بەكارنەهێنراوە.
4- بوونی جیاوازی لە سزای تاوانی تۆمەت خستنە پاڵ بەرامبەر دەسەڵاتدارانی سیاسی و فەرمانڕەواكان بەبەراوورد لەگەڵ هاوڵاتیانی ئاسایی.
5- گرنگیدانی زیاد لە پێویستە بە ڕووكەشی یاساكان نەك ناوەرۆك و مەبەستە باڵاكان كە پاراستنی مافەكانی مرۆڤ و بەرجەستەبوونی ئازادی ڕادەبڕین و پێشێل نەكردنی مافی كەسانی دیكەیە.
6- هەرسێ توێژینەوەكە زیاتر لەڕووی یاساییەوە هەڵوێستەیان لەسەر تاوانی تۆمەت خستنەپاڵ كردووە.
7- تاوانە میدیاییەكان بەگشتی و تاوانی تۆمەت خستنە پاڵ بەتایبەتی لە لەوڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لەیاسای سزاداندا باسكراوە، بەڵام لەوڵاتانی ڕۆژئاوایی ئەم تاوانانە لە یاساكانی ڕۆژنامەگەریدا ئاماژەیان پێكراوە.

پێشنیار
1- توژەرانی بواری ئیتیك و یاسای میدیاو تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان لە زانكۆكانی هەرێمی كوردستاندا توێژینەوەی زانستی لەبارەی تۆمەت خستنە پاڵ لە تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان ئەنجام بدەن.
2- توێژینەوەی زانستیەكانی لەبارەی یاساو ئیتیكی ڕاگەیاندن و تاوانەكان ڕاگەیاندن بەبەشداری پسپۆڕانی بواری ڕاگەیاندن ئەنجام بدرێت.

ڕاسپاردەكان
1- وەزارەتی پەروەدەو خوێندنی باڵا لە وڵاتانی ناوچەكە كاربكەن بۆ دانانی پرۆگرامێكی پەروەردەیی سەبارەت بەهۆشیاری بەكارهێنانی سۆشیال میدیاو دوور كەوتنەوە لە تاوانی تۆمەت خستنەپاڵ لە تۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا.
2- ڕێكخراوەكانی مافی مرۆڤی نێوخۆیی و نێودەوڵەتی زەمینەی گفتوگۆی دیالۆگی زیاتر بڕەخسێنن تاوەكو لەكەشێكی ئارامدا بتوانرێت هەمواری یاساكانی بواری میدیا بكرێت لەلایەن پەرلەمانەوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی تاوانە میدیاییەكان بەگشتی و تاوانی تۆمەت خستنە پاڵ بەتایبەتی، بەبێ بەرتەسك بوونەوەی پەراوێزی ئازادی كاری ڕاگەیاندن و ڕادەربڕین و ڕەخنەگرتن.
3- ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و دەزگاكانی ڕاگەیاندن زیاتر كاربكەن بۆ بەرجەستەكردنی هەمەهانگی و ئامادەكردنی پرۆگرامی جۆراوجۆر بۆ هۆشیاركردنەوەی كۆمەڵگەو نەهێشتنی تاوانی تۆمەت خستنەپاڵ بەتایبەتی و تاوانەكانی دیكە لەڕێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانەوە.
4- كاركردن بۆ دانانی بنەما ئیتیكیەكانی بەكارهێنانی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان، تاوەكو لەقۆناغی نەهێشتنی تاوانی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانەوە هەنگاو بنرێت بۆ بەدیهاتنی چاكەو فەزیلەتی گشتی لەڕێی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانەوە.

سەرچاوەكان

بە زمانی كوردی:
1.​ كارزان محمد، 2022، ڕۆژنامەنووس و تاوانەكانی ڕاگەیاندن، ناوەندی چاوی كورد، سلێمانی.
2.​ كەمال سەعدی مستەفا، 2006، چوارچێوەی یاسایی ئازادی رۆژنامەگەری لە كوردستانی عێراقدا، دەزگای چاپ و بڵاوكردنەوەی ئاراس، هەولێر.

بە زمانی عەرەبی:
1. ​ابراهیم علی حمادی الحلبوسی، 2018، المسۆولیە المدنیە للصحفی عن إخلاله بالتزاماته المهنیە، منشورات الحلبی الحقوقیە، بیروت.
2.​ أوریدە عبدالجواد صالح، 2016، خصوصیە المسئولیە التقصیریە للصحفی، دار الجامعە الجدیدە، الاسكندریە.
3.​ دیانا رزق الله، 2013، المسۆولیە الجزائیە عن جرائم الاعلام، منشورات زین الحقوقیە، بیروت.
4. ​سالم روچان الموسوی، 2012، جرائم القژف والسب عبر قنوات الفچائیە، منشورات الحلبی الحقوقیە، بیروت.

*ئەم بابەتە وەک ئارتیکڵ ریڤیو-ی یاسای راگەیاندن لە خوێندنی دكتورا-ی بەشی تەکنیکی میدیا لە کۆلیژی تەکنیکی کارگێڕیی زانکۆی پۆلیتەکنیکی سلێمانی پێشکەشکراوە؛ #دیجیتاڵمیدیای_چمک وەک هاندانێک بڵاویدەکاتەوە.