- كامیل عومەر**
بێلایەنی؛ یەكێكە لە بنەما و پێوەرە پیشەییەكانی كاری رۆژنامەوانیی و پرسێكی جێمشتومڕ و گفتوگۆی شارەزایان و پسپۆران و ئەزموونكارانی ئەو بوارەیە. هەندێك پێیانوایە دەكرێت لە راگەیاندندا؛ بێلایەن بیت و هەندێكیش بێلایەنیی بە قسەی بێ‌مانا‌و دوور لە واقع دەزانن. لەهەرێمی كوردستاندا؛ چەند كەناڵێكی راگەیاندن بانگەشەی بێلایەنیی دەكەن، تەنانەت لە راهێنانی فێرخوازانی بواری راگەیاندن لە كۆلێژ و پەیمانگاكانی راگەیاندن و رێكخراوە پیشەییەكانی میدیادا جەخت لەسەر بێلایەنیی دەكرێتەوە، بەڵام ئایا لەبنەڕەتدا دەكرێت راگەیاندن بێلایەن بێت وەكئەوەی لە پێوەرەكانی رێسا پیشەییەكاندا هاتووە؟ لێرەدا هەوڵدەدەین لەچەند روویەكەوە ناواقیعییبوونی چەمكی “بێلایەنی” لە راگەیاندندا راڤە و روونبكەینەوە:
بژاردەكردن و هەڵاواردن:
یەكەم هەنگاوی لەدەستدانی بێلایەنی، ئەوكاتە دەستپێدەكات كە لەو هەموو هەواڵ و رووداوە بێشومارەی هەیە، كەناڵە میدیاییەكە رۆژانە تەنها 40هەواڵ لەرێگە جیاوازەكانەوە وەردەگیرێت و لە ژووری هەواڵدا‌و دوای شەنوكەوی هەواڵسازان، تەنها 20هەواڵیان هەڵدەبژێردرێتن و بڵاودەكرێنەوە و ئەوانیدیكە پەراوێزدەخرێن و دەخرێنە ریسایكلی كۆمپیوتەرەكانەوە؛ ئیتر بایەخ و بەهای هەواڵییان هەرچیەك بێت، گرنگ نییە.
شوێنی بڵاوكردنەوە:
كاتێك لەو 20هەواڵە هەڵبژێردراوە بۆ بڵاوكردنەوە كە میدیاكە رای وابووە گرنگن و بەهای هەواڵیان هەیە و لەگەڵ سیاسەتی میدیاییەكەیدا دەگونجێن، تەنها پێنج هەواڵیان لە لاپەڕەیەكی رۆژنامەكەدا دادەنرێن و ئەوانیدیكە هەڵدەدرێنە لاپەڕەكانی دیكەوە؛ لە رادیۆ‌و تەلەڤزیۆنەكانیشدا سیانیان دەكرێنە سەردێر‌ِ و مانشێت و ئەوانیدیكە ناكرێن. هەروەها لە سكرێپت و ریزبەندكردنی هەواڵەكاندا لەو پێنج هەواڵە، یەكێكیان هەڵدەبژێردرێت وەك یەكەم هەواڵ و چوارەكەی دیكە دەكرێتە دووەم و سێیەم هەواڵ و چوارەم‌و پێنجەم. لەكاتێكدا لەبەر بایەخ و گرنگییان سەردێڕ بۆ هەرسێكیان دانراوە. هەموو ئەوانەش، هەنگاوی لەدەستدانی بێلایەنیین.
زەقكردنەوە :
سەرباری هەڵبژاردن و هەڵاواردنی هەواڵ و زانیارییەكان، زەقكردنەوە و تۆخكردنەوە و قەبە پیشاندانی هەندێك زانیاريی لە كات و ساتێكی دیاريیكراودا و پەراوێزخستنی ئەوانیدیكە یان تەنها پیشاندانی روانگە و روویەكی زانیاری، بۆچوون، چیرۆك و رووداوەكە و قرتاندن و شاردنەوە و پشتگوێخستنی گۆشە و رووەكانی دیكەی، جگە لە لایەنگیريی هیچیدیكە ناگەیەنێت.
*سەرچاوەی دارایی (بودجە، سپۆنسەر، رێكلام):
پشتگیریی دارایی بۆ هەر دامەزراوەیەكی میدیایی بۆ بەرژەوەندیی خودی لایەنی پشتگیرییكەر دەگەڕێتەوە. ئیتر ئەو لایەنە دەسەڵاتی سیاسی، حكومەت و لایەنە فەرمییەكان، حزب و رێكخراوەكان، كۆمپانیا و بازرگانەكان یان گروپە داراییەكان و …تد بێت. واتە میدیا ملكەچی سەرچاوەی داراییە و لەڕێی پەیامەكەیەوە لاگیری(ئینتیما)ی بۆ دووپاتدەكاتەوە. خۆ ئەگەر میدیاكە نەشبێتە زوڕناژەنی لانی سەرچاوەی دارایییەكە، لانیكەم پروپاگەندی بۆ دەكات و پشتگیریی راوبۆچونەكانی دەكات و چاوپۆشیی لەلادان و عەیب و عار و كەموكوڕییەكانی دەكات یان لە رووماڵكردن و بڵاوكردنەوەی هەر رووداو و زانیارییەكدا سەبارەت بە لایەنی سەرچاوەی دارایی خۆی بەدووردەگرێت و چەواشەكاریی دەكات. پشتیوانیی دارایی بێ‌بەرامبەر نییە و هیچت ناداتێ، بەڵكو زۆر لەوە كەمترت پێدەبەخشێت كە لێت دەبات. سەرباری ئەوانەیش، هەمیشە میدیاكان لەلایەن خاوەن كۆمپانیا و رێكلامچییەكانەوە لەژێر هەڕەشەی بڕین و كشاندنەوەی رێكلامدا دەبن، لە كاتی رووماڵكردن و بڵاوبكەنەوەدا یان فەرامۆشكردنی ئەو رووداو و بابەتانەی پەیوەستە بەوانەوە. بەمەیش كەناڵە میدیاییەكان دەكەونە دووڕیانێكی سەختەوە لەنێوان نەمانی رێكلام و پەیوەستبوونی بە بنەما ئاكارییەكانی كاری رۆژنامەوانیی لە بابەتییوون و بێلایەنیی بە بڵاوكردنەوەی هەواڵ و زانیاری، هەربۆیە كاتێك میدیا بەدوای قازانجەوە بێت، ئەوا بەدوای رازیكردنی دڵی رێكلامچییەكان و كۆمپانیا زەبەلاحەكانەوەیە و كەمتر خەمی زانیاری، راستیی و دروستیی و بایەخەكەیەتی. بەمانایەكی تر، دەسەڵاتی دارایی رۆڵێكی گەورەی لە كۆنترۆڵكردنی دەزگاكانی راگەیاندن و سیاسەتە میدیاییەكەیشی هەیە و هەر ئەویشە زۆرجار بەها هەواڵییەكەی بۆ دیارییدەكات.
*كێبركێی فرۆشتن و بەبازاڕكردن:
كاتێك میدیاكان بۆ فرۆشتن و بازاڕكردن كاردەكەن و بەدوای قازانج و پارە پەیداكردنەوەن، ئەولەویەت بۆ ئارەزووەكانی وەرگر و جەماوەرە، نەك بابەتییبوون و بێلایەنی، بۆ ئەمەیش دەكرێت زانیاریی و پەیامی بڵاوكراوە درۆ و ناڕاستی، ناوزڕاندن، زیادەڕەوییكردن و رەنگكردن و بەتاموچێژكردنی نائاسایی لەخۆبگرێت، بۆ نموونە: بەپێی راپرسییەك كە لەنێو 300 رۆژنامەوانی ئەمەریكادا كراوە، زۆربەیان گلەییان لە فشاری بازاڕ كردووە بۆ دەستكارییكردن و یارییكردن بە رووداوەكان؛ بەو پاساوەی زۆر ئاڵۆز و بێزاركەرن.
سەرچاوەی زانیاری:
ئەو سەرچاوە كامەیە كە میدیاكان زانیاريی لێوەردەگرن ياخود بۆ زانیاريی لەسەرچاوەیەكەوە وەردەگرن و لە یەكێكی دیكەى وەرناگرن؟ ئایا سەرچاوەكە چ پاڵنەرێكی هەیە كە زانیاريی دەبەخشێت؟ ئايا بۆ هەڵخەڵەتاندن و بەكارهێنانی میدیا و میدیاكاران نیيە؟ ئايا لەپێناو زیادەڕەویيكردن و تەمومژاویيكردنی زانیارییەكانە یان شاردنەوەیان كە رەنگە بۆچوونی رۆژنامەوانەكەی بەرامبەر زانیارییەكە گۆڕیبێت؟ ئایا بایەخ بە ورديی و راستگۆیی سەرچاوەی زانیاريی دەدرێت؟
خاوەندارێتیی (موڵكدارێتی)
كێ خاوەنی كەناڵە: حزب، حكومەت، كۆمپانیا، كەسایەتی؟ ئایا جۆری خاوەندارێتی؛ كاریگەریی بەسەر سیاسەتی كاركردن، پەیام، بەهای هەواڵی، ئاڕاستە، شێوازی كاركردنی میدیاكەوە دەبێت لەبەرئەوەی خاوەن؛ دابینكەری بودجەیە و هەژموون و دەسەڵاتی بەسەر كەناڵەكەیدا هەیە؛ سەرباری ئەوەی ئایدولۆژیا و وێنای خاوەنەكەی زاڵە بەسەر پەیام و بەڕێوەبردنی كەناڵە میدیاییەكەدا. كەواتە كاتێك كە میدیا خاوەنێكی دیارییكراوی هەبێت، ناچار دەبیت گومان لە بێلایەنییەكەی بكرێت.
بیروباوەڕ‌و ئایدۆلۆژیا
میدیاكار هەرچەندە ئازاد و سەربەخۆ بێت لەكاری میدیایی خۆیدا، ئەوا دواجار هەر دەكەوێتە ژێر كاریگەریی ئایدۆلۆژیاكەیەوە؛ بۆ ئەوەی ڕووداوێك لەو ئاستەدا بێت كە بڵاوبكرێتەوە یان پەخشبكرێت لە دامەزراوەكانی راگەیاندندا، پێویستە هەڵگری بەهای ئایدۆلۆژیی و فكریی بێت. واتە كاریگەریی ئایدۆلۆژیا لە پڕۆسەی بڕیارداندا لەبارەی ئەو ڕووداوانەی كە پێویستە رووماڵ بكرێن دەردەكەوێت؛ بەو پێیەی پرەنسیپی ئازادی؛ بۆخۆی ئایدۆلۆژیایە، بەو واتایەی كە رەنگە میدیاكار كاریگەربێت بە ئایدۆلۆژیای لیبڕاڵیی یان هەر ئایدۆلۆژیایەكی ئایینی. لێرەدا دەپرسین ئایا كاتێك كە رۆژنامەنووسێك بیروباوەڕێكی ئایینیی دیارییكراوی هەبێت، دەتوانێت لەرووماڵكردنی رووداوێكدا كە بەشێوەیەكی نەرێنیی بەسەر ئایینەكەیدا شكابێتەوە بابەتیی بێت و رووداوەكە وەكخۆی بگوێزێتەوە یان بایەخی بۆ رووداو و هەواڵەكانی هەموو ئایینەكان و بیروباوەڕەكان وەكویەكە؟
ئاستی رۆشنبیری:
دید و بیركردنەوەی بەڕێوەبەرانی میدیا و میدیاكاران، رۆڵی گرنگ لەئاستی بایەخدان و پەراوێزخستنی پرس و رووداوە جیاجیاكاندا دەگێڕێت. تێڕوانینی كراوە‌و داخراوی میدیاكان بۆ پرسە مرۆيیەكان و بەها كۆمەڵگەییەكان و بڕیاردان و نەدان لە رووماڵكردنیان، ئاستی لایەندارێتیيان دەردەخات، بۆ نموونە: ئەو رۆژنامەوانەی باوەڕی بە مافی ژن نەبێت، وەك پێویست گرنگيی بەو هەواڵ و بابەتانە نادات كە باس لە پێشێلكاريی بەرامبەر بە مافەكانی ژنان دەكەن.
شێوازی دەربڕینی وشەو دەستەواژەكان:
بەكارهێنانی ئەو وشەو دەستەواژانەی رەهەند و مانای وەهایان هەیە گوزارشت لە سیاسەتی پەیڕەوكراو و ئایدۆلۆژیای زاڵ بەسەر میدیادا دەكەن، هەروەها هەڵبژاردنی وشە و دەستەواژە بۆ وەسفكردنی كەس و لایەن و روداوەكان، ئاستی لایەندارێتيی لە دۆستایەتيی و نەیارێتيی هەر میدیایەكیش بۆ پرس و بابەتێكی دیاریيكراو دەردەخات، بۆنموونە: كاتێك لە یەكێك لە میدیاكاندا بە “گەریلا” دەوترێت چەكداری پەكەكە یان كاتێك دەستەواژە جیاجیاكانی ژن و ئافرەت، خوێندكار و قوتابی، هەڤاڵ و هاوڕێ بەكاردەهێنرێن؛ بێچەندو چوون لایەندارێتيی هەستپێدەكەیت كە ئەم دەستەواژانە مۆركی حزبیيان پێدراوە.
ئاستی هاوسەنگی
كاتێك شیكردنەوەی ناوەڕۆك بۆ كات و رووبەری كەناڵێكی میدیایی دەكەیت، بەرێژە و ژمارە رووماڵكردنی پرس و دۆخەكانی وڵاتێك، حزبێك، كۆمپانیایەك، بازرگانێك، بەرپرسێكی سیاسی، بەرەیەك، ئاستی لایەنگیریی و نەیارێتیی دەردەخات، بۆنموونە: ئەگەر كەناڵێكی راگەیاندن 80% بۆ رووماڵكردنی هەموو پرسەكانی تایبەت بە كارووباری وڵاتێك بێت و 20% بۆ نەیارەكانی، ئەمەش بێچەند‌وچوون لایەنگیریی ئەو كەناڵە بۆ ئەو وڵاتە دەردەخات.
سیاسەتی میدیایی
سیاسەتی میدیایی؛ ئەو ئاڕاستەیەیە كە دامەزراوەی راگەیاندن لە پەیڕەوكردنییدا بۆ وەڵامدانەوەی دوو پرسیاری زۆر گرنگ هەڵیدەبژێرێت، ئەویش چی بڵاودەكاتەوە؟ چۆن بڵاویدەكاتەوە؟ ئەم ئاڕاستەیە بریتییە لەو ڕێوشوێن و ڕێسا و بنەمایانەی كە خاوەن و گروپی بەڕێوەبردنی میدیا پەسەندی دەكات، تاوەكو لە پیادەكردنی كارەكەیدا ڕێنوێنیی بكات. بەدیوێكی دیكەدا لەسیاسەتی میدیایی كەناڵدا، هێڵی گشتیی و بنەما و پێوەر و بەها و سنورەكانی كاركردن دەستنیشانكراون و كاریگەرییەكەیشی لەرێی مامەڵەكردنی لەگەڵ رووداو و چۆنێتی گەیاندنی پەیامی میدیاییدا دەردەكەوێت، ئەمەیش لەپێناو بەرژەوەندیی كەسێك، كۆمپانیایەك، حزبێك، گروپێك، دەزگایەكی فەرمیی و…تد. واتە هەر میدیایەك لە ڕێی سیاسەتی كاركردنییەوە كار بۆ هێنانەدی كارنامەكەی خۆی دەكات، ئیتر مەرام و بەرژەوەندییەكەی سیاسیی یان ئابووریی و بازرگانیی یان هەر شتێكی دیكە بێت. بەمەش سیاسەتی میدیا باڵ بەسەر هەموو بوارەكاندا دەكێشێت؛ هەر لە جۆری ئەو هەواڵانەی بڵاویاندەكاتەوە تاوەكو وێنەی ڤیدیۆیی و نووسین … تد. ئەمەیش بوونی بێلایەنیی دەخاتە ژێرپرسیارەوە.
دەسەڵاتی رۆژنامەوان:
دەسەڵاتی رۆژنامەوان لە هەڵبژاردنی زانیاريی و هەواڵدا؛ دەسەڵاتی لە هەڵبژاردنی میوانەكان یان ئەوانەی دەیەوێت بۆ چاوپێكەوتن دیمانەیان لەگەڵدا سازبكات، لەكاتێكدا چەند كەسێكی گونجاو هەن بۆ ئەو دیمانەیە. ئایا هەموو ئەوانەی بۆ دیمانەكە هەڵیبژاردون لەئاستی یەكتردان لە ڕووی مەعریفيی و پێگە و دەسەڵاتەوە؟ هەندێكجار رۆژنامەنووس دەسەڵاتی ئەوەی هەیە چ پرسیارێك دەكات و چی ناكات، چی دەنووسێت و چی نانووسێت. دەسەڵاتی بڕیاردانی هەیە لەوەی تاچەندە پابەند دەبێت بە پێوەرە پیشەیی و ئاكارییەكانی كارەكەیەوە. سەرباری ئەوانەيش رۆژنامەنووس مرۆڤە و خاوەنی بۆچوون و پێشینەی مەعریفيی و ئایدیای خۆیەتی و بە ویست بێت یان بێویست، رەنگدانەوەیان لەسەر كارەكەی دەبێت و ئەم زاڵبوونی خودێتیەی رۆژنامەنووسیش، لەدەستدانی بێلایەنیيە.
بەهای وەرگران (جەماوەری میدیا)
هەندێجار بەهۆی بەهاكانیيەوە؛ وەرگران (خوێنەر، بیسەر، بینەر) رێگە بە میدیا و میدیاكاران نادەن تاوەكو هەواڵ و زانیاريی و رووداوەكان وەكخۆی بڵاوبكەنەوە، چونكە پەیوەندیيەكی دینامیكيی و بەهێز لەنێوان بەهاكانی هەواڵ و بەها كۆمەڵایەتیيەكانی وەرگراندا هەیە. ئەمەيش مانای ئەوەیە بەهاكانی هەواڵ دەكەونە ژێر كاریگەریی تەواوی بەهاكانی كۆمەڵگە و زۆرجاریش دەبنە رێگر لە رووماڵكردن و بڵاوكردنەوەی بابەتیانە‌و بێلایەنانەدا، چونكە ئەوەی وەرگران ئارەزووی دەكەن هەمیشە پشت بە راستیی رووداوەكان نابەستێت.
بەرژوەندی گشتيی‌و بەرپرسیارێتی:
زۆرجار میدیاكان و ئاژانسەكانی هەواڵ بەناوی رەچاوكردنی بەرژەوەنديی گشتيی‌و بەرپرسیارێتیەوە لایەنداريی و لاگیریی بۆ حكومەت و دەوڵەتەكان و هەژموونە سیاسيی و سەربازییەكانیان دەكەن. ئەگەرچی هەمیشە بانگەشە و بانگەواز بۆ پیشەییبوون و بێلایەنيی دەكەن، بەڵام ئایا میدیای رۆژئاوایی لەئاست ئەو پرس و بابەت و رووداوانەی پەیوەستن بە ئاسایشی نەتەوەیی و بەرژەوەنديی گشت ی وڵاتەكەیانەوە بێلایەن دەبن؟ ئایا كەناڵە میدیاییەكانی ئەمەریكا تاوانەكانی ئەمەریكایان بەرامبەر ڤێتنامیيەكان بڵاودەكردەوە؟ ئایا لە هیچ كەناڵێكی ئیسرائیيلدا، رێگە بە ركابەرەكانی ئەو وڵاتە لە فەلسەتینیيەكان و لوبنانیيەكان دراوە تاوەكو پڕوپاگەندە بۆ خۆیان بكەن؟ ئایا میدیاكانی ئیسپانیا رێگەیان داوە چەكدارانی باسك لە شاشەكانیانەوە پەیامەكانیان بڵاوبكەنەوە؟ ئایا لە دووەمین جەنگی جیهانییدا هیچ كەناڵێكی بەریتانيايی رێگەی دابوو، نازییەكانی ئەڵمانیا بیروڕای خۆیان لەبارەی رووداوەكانەوە بڵاوبكەنەوە؟ ئایا لە راگەیاندنەكانی وڵاتانی هاوپەیمانێتيی دژی داعش، پڕوپاگەندە بۆ داعش و هێرش و پەلامارەكانیان دەكرێت؟
* دۆخی سیاسی:
ئایا دۆخی سیاسيی لە ڕووی دیموكراسيی و ئازاديی رادەربڕینەوە رێگە بەوەدات میدیا رووماڵی هەموو رووداوێك بكات و زانیارییەكان وەكو خۆی و بابەتیانە بڵاوبكرێنەوە؟ لەكاتێكدا بەردەوام راپۆرتی پێشلكاريی دژ بە میدیا و رۆژنامەوانان لەسەر ئاستی رێكخراوە ناوخۆیی و نێودەوڵەتیيەكان بڵاودەكرێنەوە. ئایا سەروەريی یاسا لەئاستێكدایە تاوەكو رۆژمامەنوسان بەپێی یاساكان دەستیان بەسەرچاوەكانی زانیاريی بگات و رێگرییان لێنەكرێت؟
دەرئەنجام:
كاتێك راگەیاندن دروستكەری جیهانبینيی و وێنە و پەیامێكی دیاریيكراو بێت و بیەوێت واقیعێكی جیاواز درووستبكات و پێگەی خۆی بچەسپێنێت و وەكو هێزێكی جیاواز خۆی نمایش بكات، هەروەها قازانج و بەرژەوەنديی سیاسی، بازرگانی، بیروبۆچونی كەس‌و لایەن‌و گروپەكان لەپشتیيەوەبن (كە رام وایە، راگەیاندن لە درووستبوونیەوە هەتاوەكو ئێستا ئامڕازێكی سیاسیيە بەدەست خاوەن هێزەكانەوە)، ئیدی بێلایەنی، جگە لە پرەسیپێكی ناواقیعيی و خەونی رۆژنامەنووسانی پرۆفێشناڵ، هیچیدیكە نيیە.
سوود لەم سەرچاوانە وەرگیراوە:
- د. محمد منیر حجاب، الاعلام والموضوعیة فی قرن الحادی والعشرین- رؤیة تحلیلیة، دار الفجر للنشر والتوزیع، 2010م.
- د. عطااللە الرمحین، اخلاق الصحفي المهنیة، مؤسسة الوراق للنشر والتوزیع، 2013م.
- كامل عومەر سلێمان، مافی بەدەستهێنانی زانیاری بۆ رۆژنامەنوسان لە هەرێمی كوردستاندا، نامەی ماستەر، 2013ز.
* ئەم بۆچوونە لە “هەڵبژاردن و هەڵسەتگاندنی میدیایی” یەكەم ژمارەی گۆڤاری دەرگاوان-دا چاپ و بڵاوكراوەتەوە.
** مامۆستا لە بەشی راگەیاندنی كۆلیژی زانستە مرۆڤایەتییەكانی زانكۆی سلێمانی.
