د.شوان ئادەم ئەیڤەس**
لە هەرێمی كوردستانی عێراقدا كە زۆرینەی دانیشتوانەكەی لە نەتەوەی كوردن و بە زمانی كوردیی دەدوێن و دەنووسن؛ خراپبەكارهێنانی زمانی كوردیی لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان و راگەیاندنی دیجیتاڵیی و پەخشكراو و چاپكراو-دا بەجۆرێك پەرەیسەندووە كە ئێستا بووە بە هەڕەشە و مەترسیی لەسەر مانەوە و بەردەوامیی بەكارهێنانە درووستەكەی لە رووی ئاست و ئاڕاستە نوێكانی رێنووس و رێسا و یاساكانی زمان!
زمان (language) و ئاستەكانی دەنگسازیی (phonology)، وشەسازیی (morphology)، رستەسازیی (syntax) و واتاسازیی (Semantics)؛ لە سەرجەم كەرت و كایەكاندا بزوێنەری سەرەكیی ژیانی رۆژانەی كەسەكانن. لەم نێوەندەشدا راگەیاندن وەك ئاوێنەیەك ئەم پەیوەندییە بەرجەستە دەكات؛ زیاتر لە هەر سەكۆیەكی دیكە دەربڕی ئاست و ئاڕاستەكانی زمان-ە، چوونكە دەتوانرێت ئاستی تاكەكان لە راگەیاندن-دا و لە ڕێگەی زمانیانەوە دەستنیشان بكرێت. تەنانەت لە رادیۆ و رۆژنامەكانیشدا ئەگەرچیی تاكەكان بە وێنە نابینرێن، بەڵام ئاستی قسەكردنیان بە زمانەكەیاندا دەپێورێت و زۆرجار راگەیاندنەكان كاریزمای هەڵكەوتوو دەناسێنن. كەواتە ئەستەمە راگەیاندنەكان بەبێ زمان بتوانن پەیامی خۆیان بگەیەنن، چوونكە پەیوەندیی نێوان زمان و راگەیاندن؛ پەیوەندییەكی راستەوانەیە و هیچیان ناتوانن دەستبەرداری ئەویتریان ببێت. هاوكات راگەیاندن زۆرجار دەبێتە سەرچاوەیەك بۆ تۆكمەبوونی زمان؛ وشە و دەستەواژە نوێ و زانستەكان لە رێگەی سەكۆ جیاوازەكانی راگەیاندن-ەوە بۆ نێو خێزانەكان دەگوازرێتەوە و تاكەكان لە ژیانی رۆژانەیاندا بەكاریاندەهێنن (ئەسعەد، 2013).
راگەیاندن (Media) كە ئامانج لێی درووستكردنی پەیوەندییە لە نێوان نێرەرو وەرگر-دا؛ لە رێگەی ناردنی پەیامێك لە نێرەر بۆ وەرگر بەهۆی زمانێكی هاوبەش و سەكۆیەكی راگەیاندن، كاردانەوە و كاریگەریی پەیامەكە لەسەر یەكتری بەجێدەهێڵن. هەربۆیە ئەركی گەیاندنی ئەم پەیامە دەكەوێتەئەستۆی راگەیاندن و سەكۆ جیاوازەكانی، چوونكە زمان لە كاری راگەیاندن-دا رەگەزێكی سەرەكیی و بنچینەییە. لەو روانگەیەوە؛ زمانی راگەیاندن دەیەوێت پەیامێك بگەیەنێت كە بریتییە لە بیر و خواست و ئامانج، چوونكە راگەیاندن بەبێ زمان بوونی نییە. لە زانستی زمان-یشدا، زمان هۆكارە بۆ بیركردنەوە و رێكخستنی ژیان و لە رێگەی زمان-ەوە پەیوەندییەكان رێكدەخرێن و چوارچێوەیان بۆ دادەنرێت؛ بەپێچەوانەیشەوە زمان دەتوانێت ببێتە هۆكارێكی نەرێنیی بۆ خراپكردنی پەیوەندییەكان. لێرەوە زمانی راگەیاندن؛ وەك وابەستەییەك بە كۆمەڵ و كولتوورەوە لە زانستی زمانی كۆمەڵایەتییدا شرۆڤە دەكرێت و دەبێتە رایەڵەیەك لەنێوان دامەزراوەكانی كۆمەڵدا. خوودی ئەم زمانەیش؛ چەندین رەهەندی رۆشنبیریی، دنیابینی، زانستیی و هزریی لەخۆگرتووە. واتە بیری تاكەكان لە رێگەی ئامێرێكی پەیوەست بە زمانەوە؛ راگەیاندن بەرهەمدێنێت (عومەر و عەبدولرەزاق، 2019). زمانی راگەیاندنیش؛ مەبەست لێی ئەو زمانە گشتییە ئاسانەیە كە سەرجەم چین و توێژ و تاكەكانی كۆمەڵگە بە جیاوازیی زار و زارۆچكەكانەوە بەكاریدەهێنن و لێی تێدەگەن. بەتایبەت ئەو زمانی دەربڕینەی لە گەیاندنی پەیامەكاندا و لە رێگەی جۆرە جیاوازەكانی دیكەی راگەیاندنەوە بەكاردەهێنرێت. لە ژیانی رۆژانەیشدا؛ ئەركی زمانی راگەیاندن ئاسان نییە، چوونكە لە چركەیەكدا دەگاتە ملیۆنەها كەس كە هەریەكەیان خاوەن تایبەتمەندی پەروەردەیی، جوگرافیی، زەوق و سەلیقە و پاشخانی هزریی جیاوازن و هەوڵی پاراستن و دەوڵەمەندكردنی ئاستەكانی زمان دەدەن. لێرەشەوە، ئەرێنیی یان نەرێنیی بەكارهێنانی ئاستەكانی زمانی راگەیاندن گرێدراوی ئەو پەیامانە دەبێت كە لە نێرەرەوە دەگەیەنرێنە وەرگر؛ جا لە شێوەی پەیوەندییگرتنی رووبەڕوودا بێت یان ناڕاستەوخۆ لە رێگەی دراما و بەرنامە كۆمیدییەكان و گەشتی بەردەوامی هەواڵەكانەوە بێت. واتە پەیوەندیی نێوان زمانی راگەیاندن و زانستی زمان پەیوەندییەكی راستەوانە و كاریگەرە، چوونكە لێكەوتەی گەشەی زمانیی لە سەرجەم ئاستەكانی فۆنۆلۆژیی، مۆرفۆلۆژیی، سینتاكس و سیمانتیك-دا رۆڵێكی ئێجگار گەورەی لە دەوڵەمەندكردنی زمان-دا دەبێت. لەو چوارچێوەیەشدا؛ راگەیاندن سەرەڕای ئەركی هۆشیاركردنەوەی كۆمەڵایەتیی، یەكێكی دیكە لە ئەركەكانی بریتییە لە خراپبەكارنەهێنانی زمان (قادر، 2019). كوردیی؛ یەكێكە لەو زمانانەی لەم ساڵانەی دواییدا بەشێوەیەكی زۆر خراپ لەلایەن ئاخێوەرانی لە راگەیاندن و سەكۆ جیاوازەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا بەكاردەهێنرێت، چوونكە جگەلەوەی یاساكانی زمان تێكدەشكێنن، هاوكات پێڕەوەی لە خاڵبەندیی و رێنووس و رێساكانی درووستنووسین ناكەن. بۆنموونە، سادەترین یاسای زمانی كوردیی بۆ درووستكردنی رستە لە بكەر(subject)+بەركار(object)+كار(verb) پێكدێت، بەڵام بە دەگمەن نەبێت؛ بەرهەمهێنەران و بەكارهێنەرانی پەیامی میدیایی پێوەی پابەندنابن!
دەرخستنی ئاستی خراپبەكارهێنانی زمانی راگەیاندن لە بەرنامە كۆمیدییەكانی تەلەڤزیۆنە كوردییەكانی هەرێمی كوردستانی عێراق و كاریگەرییان لەسەر بینەران؛ ئامانجی سەرەكیی توێژینەوەیەكی زانستیی بوو كە تێیدا بۆچوونی 145 بەرتوێژ وەرگیرابوو لەگەڵ شیكردنەوەی ناوەڕۆك بۆ بابەتەكانی 12 ئەڵقەی “بەرنامەی بەزمی بەزم” لە چەناڵی كوردماكس. لەدەرئەنجامدا؛ ئاشكرابوو كە خراپبەكارهێنانی ئاستەكانی زمانی راگەیاندن لە بەرنامەی بەزمی بەزم-دا، كاریگەریێكی نەرێنیی لەسەر بینەرانی بەرنامەكە هەبووە. بەجۆرێك زۆرینەیان ئەو بۆچوونانە پشتڕاستدەكەنەوە كە ئەگەرچیی كوردماكس؛ وەك چەناڵێكی خۆشباری (ترفیهی) كوردیی، “هەندێجار” لەلایەن زۆرترین بینەرەوە سەیری بەرنامە سەرەكییەكانی دەكرێت، بەڵام لەگەڵ ئەو بۆچوونەشدا هاوڕان كە ئەو بەرنامەیەی كوردماكس؛ بووەتە سەكۆیەكی میللیی بۆ ئاساییكردنەوەی جنێودان، بەخشینەوەی تۆمەت و ناوزڕاندنی كەس و گروپەكانی كۆمەڵگە و هۆكارێك بۆ شێواندنی زمانی كوردیی و شێوەزارەكانی، بەرهەمهێنانی توندووتیژی زارەكیی و دەروونیی و تۆخكردنەوەی جیاوازییە رەگەزییەكانی نێوان نێر و مێ. ئەوە جگەلەوەی كە بووەتە هۆی تێكدانی زەوق و سەلیقەی بینەرانی و رێزنەگرتنی خواستەكانیان و زیاتر بەدگۆیی و لاساریی منداڵان و هەرزەكاران و هۆكاری بێبەهاكردنی ئەتەكێتی كاركردنی هوونەریی و بنەما پەروەردەییەكان و سووكایەتییكردن بە خێزان و كولتووری كوردیی و تایبەتمەندییەكانی. هاوكات توێژینەوەكە لە ناوەخنی بابەتەكانی ئەڵقە پەخشكراوەكانیشییەوە، بە هەمان دەرئەنجام گەیشتووە كە بەئامانجگرتنی پێكەنین، برەودان بە زمانی بازاڕیی، برەودان بە كولتووری باوی پیاوسالاریی و جیاكاریی جێندەری، برەودان بە تابۆ كۆمەڵایەتیی و سێكسییەكان، شێواندنی یاسای زمان و تێكەڵاوكردنی شێوەزارەكان، برەودان بە ناو و ناتۆرەی كەسەكان، بەهەندوەرنەگرتنی رێنماییە تەندروستییەكان و پێشێلكردنی رێسا پیشەییەكانی راگەیاندن و پێوەرەكانی؛ ناسنامەی سەرەكیی بەرنامەی بەزمی بەزم-ە لە چەناڵی كوردماكس. هەربۆیە توێژینەوەكە چەندین راسپاردەی ئاڕاستەی بەرهەمهێنەرانی بەرنامەكە و لایەنە پەیوەندییدارەكان كردووە، لەوانە: راگرتنی بەرنامەی بەزمی بەزم و بەرنامە هاوشێوەكانی دیكە بۆ ماوەیەكی كاتیی؛ بە ئامانجی هەرچی وردتر پێداچوونەوەی ناوەڕۆكی بابەتەكانی بەرنامەكان لەرووی زمانەوانی، میدیایی، یاسایی و هونەرییەوە (ئەیڤەس و عەبدووڵا، 2021).
جا ئەگەر ئاستەكانی خراپبەكارهێنانی زمانی كوردیی لەلای بەرهەمهێنەرانی پرۆگرامێكی تەلەڤزیۆنیی تۆڕێكی میدیایی وەك كوردماكس هێند بەرز و بەربڵاوبێت؛ بەدڵنیاییەوە كاریگەرییەكی نەرێنیی بەرفراوانتری لەلای بینەرانی پرۆگرامەكە و بەكارهێنەرانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بەجێهێشتووە، چوونكە لە چەرخی نوێی زانیارییەكان و رۆژگاری بەربڵاویی تەكنۆلۆژیای راگەیاندنی نوێدا، پەیوەندیی راستەوانەی نێوان زمان و راگەیاندن وایكردووە؛ ئەم دوو زانستە ببنە دوو دیوی یەك دراو كە ئامانجەكانی یەكتری تەواو بكەن و هیچیشیان نەتوانن دەستبەرداری ئەویدیكەیان بن. كەواتە كەمیی ئاستی هۆشیاریی بەكارهێنەرانی سەكۆكانی راگەیاندن و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان لەلایەك و نەبوونی هیچ دەزگە و دەمەزراوەیەكی چاودێریی و هەڵسەنگاندن بۆ بەرهەمی میدیایی و زمانەوانیی بەرهەمهێنەران لەلایەكی دیكەوە؛ دوو دیارترین هۆكاری خراپبەكارهێنانی زمانی كوردیی و شێواندنی یاسا و رێنووس و رێساكانی درووستنووسین و درووستگۆكردنن. باشترین پێشنیاز بۆ چارەسەری ئەم دۆخەیش؛ چڕكردنەوەی هەڵمەتی هۆشیاریی و كاركردنە بۆ رێكخستنی دوانەی زمان و راگەیاندنی كوردیی لەهەرێمی كوردستانی عێراقدا لە رێگەی دەستەڵاتەكانی یاسادانان و راپەڕاندن و دادوەرییەوە، چوونكە بەبێ رێكخستن و دیارییكردنی پێوەرەكانی، ئەم شێواویی و پاشاگەردانییە درێژەی دەبێت. بەتایبەت ئێستا كە نەبوونی زمانێكی یەكگرتووی كوردیی و نەبوونی خاوەنێكی ناسراوی ئینتەرنێت و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان؛ دەرگەی لەبەردەم زیاتر خراپبەكارهێنانی زمان و نادرووستیی پەرەگراف و رستە و وشەی ناباو كردوەتەوە و هەركەسە و بۆخۆی یاسا و رێسا و خاڵبەندیی بۆ نووسین و قسەكانی دادەنێت!
سەرچاوەكان:
1. د.شوان ئادەم ئەیڤەس، 2020: ئازادییەكانی دەربڕین و رۆژنامەگەریی لە هەرێمی كوردستانی عێراقدا. لە چاپكراوەكانی فیدراسیۆنی رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی، سلێمانی، چاپخانەی سارا.
2. چۆلی ئەسعەد، 2013: زمان لە ڕاگەیاندنی بینراودا، لە بڵاوكراوەكانی سەنتەری مارگرێت و دەزگای رۆشنبیریی جەمال عیرفان، سلێمانی، چاپخانەی كەمال.
3. پ.ی.د.تریفە عومەر و پ.ی.د.كاوە عەبدولرەزاق، 2019: رۆڵی ماسمیدیا لە بەرهەمهێنانی واتای كۆمەڵایەتییدا، لە كتێبی توێژینەوەی میدیایی، كۆكردنەوەی پ.ی.د.یەحیا عومەر رێشاوی، لە بڵاوكراوەكانی رێكخراوی چاودێریی میدیای كوردی، سلێمانی، چاپخانەی سارا.
4. AIVAS, SH, A. and ABDULLA, M, K., 2021. The Effects of Media Language Using of Comedian Program Audiences of Kurdish Televisions; BEZMÎ BEZM Program at KurdMax TV as A Case Study. Journal of Raparin University 8(1):144-186
5. AIVAS, SH, A., 2017. Kurdish Journalism Cultures; Shifting Boundaries of Privacy Understandings amongst Professional Role Orientations of Journalists. Ph.D. thesis, Nottingham Trent University
*ئەم بابەتە لە دووەم ژمارەی گۆڤاری وەرزانەی #زمانەوانی چاپکراوە کە لە لایەن زانکۆی جیهان بڵاودەکرێتەوە.
**پڕۆفیسۆری یاریدەدەر لە خوێندنی كەمیونیكەیشن، كولتوور و میدیا، پسپۆڕی رێسا پیشەییەكانی راگەیاندن و پاراستنی مافی تایبەتمەندێتیی كەسیی لە كولتوورەكانی رۆژنامەگەرییدا، سەرۆكی رێكخراوی چاودێریی میدیای كوردیی (چمك) و سەرنووسەری گۆڤاری دەرگاوان تایبەت بە پەروەردەی میدیایی
