د.شوان ئادەم ئەیڤەس
سنورداریی مافی دەستگەیشتن بە سەرچاوەكانی زانیاری؛ هۆكارێكی لەمێژینەی سەوزنەبوونی ژینگەی كاركردنی رۆژنامەگەریی بنكۆڵكاریی و لاوازیی رۆڵی چاودێریی میدیای كوردییە. ئەوەش دەرئەنجامی «سیستمێكی سیاسی»یە كە بەدرێژایی سێ دەیەی رابردوو؛ ئەزموونی فەرمانڕەوایی كوردیی بەرگریی لێکردووەو بەبەرنامە نەیویستووە قۆناغەكانی دیكتاتۆرییەتی خۆرهەڵاتیی بۆ دیموكراسییەتی خۆرئاوایی تێپەڕێنێت!
لەزۆرینەی وڵاتە دیموكراتییەكاندا؛ دەستەڵاتە دەستورییەکان بەسەر یاسادانان(legislature)، راپەڕاندن(executive) و دادوەریی(judiciary)دا بەشکراون. دەستەڵاتی گریمانەیی میدیا وەك بەشێكی گرنگی كۆمەڵگە رۆڵێكی ناڕاستەوخۆ، بەڵام سەرەكیی لە کاریگەریی دانان لەسەر سیستمی سیاسيی هەیە. دەستەڵاتی چوارەم وەک چەمک، بۆ یەکەمجار لەساڵی 1787داو لەوتووێژێكی پەرلەمانییدا لەبارەی ئاوەڵاكردنی راپۆرتە رۆژنامەوانییەكانی ئەنجومەنی گشتیی بەریتانیای مەزن؛ لەلایەن ئیدمۆند بێرک بەكارھێنرا. ئامانج لێی؛ رۆڵی چاودێریی میدیایە کە بەیەکێک لەئەرکە گرنگەکانی دیموکراسیی دادەنرێت. لەرۆژگاری ئەمڕۆدا، ئەم چەمكە زۆرتر وەك ناوێكی کۆکراوە بۆ هەموو رۆژنامەوانان بەكاردێت، ھەروەک ئۆسكار وایڵد دەڵێت؛ رۆژنامەگەریی بوەتە دەستەڵاتی یەكەم و سێ دەستەڵاتەكەی دیكەی قووتداوە. دەستەڵاتی چوارەم؛ ئێستاش وەك ئامرازێكی هەواڵیی پەسەندكراو سەیردەكرێت كە لەهەناویدا كۆمەڵە رۆژنامەوانێكی پەروەردەكراوی پیشەگەر لەخۆدەگرێت. ئەمەش هەندێجار وەك دەستەڵاتی پێنجەم دەبینرێت كە بە رۆژنامەگەریی هاووڵاتی (Citizen Journalism) دەناسرێت و هەموو كەسێك دەتوانێت بیرۆكەكانی یاخود تێڕوانینەکانی لەسەر تۆڕی ئینتەرنێت و لە رێگەی بلۆگەكەی یاخود ماڵپەرەكانی وەك یوتیوب دابەزێنێت (Cooke, 2019).
ئامرازەكانی بەكۆگەیاندن (mass media) زۆرتر وەها دەبینرێن كە رۆڵێكی زیندووی گرنگ لەپیادەکردنی دەستەڵاتی چوارەم، پاسەوانییكردنی دیموكراسیی و بەرگریكردنی بەرژەوەندی گشتییدا دەگێڕن. بەبڕوای تیۆرییزەکارانی لیبراڵی، هەبوونی رۆژنامەگەریی ئازاد و سەربەخۆ لەهەر دەوڵەتێك یاخود سیستمێكی سیاسییدا؛ پێشمەرجێكی بنچینەییە لەپرۆسەی وەرچەرخان بەرەو دیموكراسییبوون و بەشدارییكردن لەبەدەستهێنانی مافی ئازادیی دەربڕین و بیر و ویژدان، پتەوكردنی وەڵامدانەوەی حكومەتەكان و بەرپرسیاركردنییان لەبەرامبەر هەموو هاووڵاتیان و سەرپێخستنی فەرمانڕەواییەكی پێگەیشتوو و گەشەپێدانی مرۆییدا. ئامانجیش لەسەپاندنی دەستەڵاتی چوارەم؛ بنیاتنانی كۆمەڵگەیەكی نمونەیی ئازاد و تەندروست و گونجاوە بۆ بەهێزكردنی دیموكراسییەتێكی راستەقینە کە گرنگترین ئەركەكانی بریتیین لەمانەی خوارەوە (Amodu, Usaini, Ige., 2014):
- زانیاری: لەبارەی ئەو شتانەی كە لەرووی ئابوری، سیاسی، كۆمەڵایەتیی و نێودەوڵەتییەوە روودەدەن؛ دەبێت میدیا زانیاریی ورد بەهاووڵاتیان بدات کە ئەوەش رەگەزێكی گرنگیی دیموكراسییەو وا لەهاووڵاتیان دەكات بڕیاری دروست بدەن.
- كۆمەڵایەتییبوون: میدیا دەبێت یارمەتی گروپە ئیتنیكییە جیاوازەکانی كۆمەڵگە بدات و هەماهەنگیی نێوانیان پەرەپێبدات. بەتایبەت لەپرسە نیشتمانییەكاندا كە ئەمەش گرەنتی بەیەكگرتوویی مانەوەی وڵات دەكات.
- هاندان: میدیا رۆڵێکی سەرەکیی دەبینێت؛ ئەگەرھاتوو لەبارەی رۆژەڤێكی سنورداری دیاریكراوەوە زانیاریی بۆ هاندان و ورەبەخشینی جەماوەر بڵاوبکاتەوە. بۆنموونە، بڵاوکردنەوەی زانیاریی لەبارەی هەڵمەتی بەرەنگاربوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا.
- وتووێژ و گفتوگۆكان: لەئاڵوگۆڕكردنی بیروبۆچوونی ئەندامانی كۆمەڵگەدا لەرێی پرۆگرامە شۆئامێزە تەلەڤزیۆنییەكان و دۆكیومێنتاری و ئەوانیدیکەوە؛ میدیا هەلی دەربڕینی بۆچوونەکانی ھاووڵاتیان لەبارەی دۆخی دیموكراسیی و سیاسیی وڵات دەڕەخسێنێت. ئەمانەش یارمەتی سیاسییەكان دەدەن؛ دیدوبۆچوونی هاووڵاتیان بزانن و ئەوەندەی لەتوانایاندا بێت دۆخەكە باشتربكەن.
- پەروەردە: باشترین سەرمایە لەمڕۆدا؛ پەروەردەیە. بەتایبەت كە زانین(knowledge) بووەتە دراوێكی نوێ و میدیا دەتوانێت یارمەتی گەشەپێدانی هزریی هاووڵاتیان بدات و دواتر ئەوانیش رۆڵێكی ئەرێنیی لەكۆمەڵگەدا بگێڕن.
- برەودانی كولتوری: لەرێگەی ئەو پرۆگرامانەی كولتوری نەوەكانی پێشوو دەگێڕنەوە؛ میدیا یارمەتی برەودان بەكەلەپوری كولتوریی كۆمەڵگە دەدات.
- خۆشباری: گەنجان زیاتر گوێ لەمیوزیك دەگرن وەك لەهەواڵەكان، ھەربۆیە پێویستە بڕگەو بابەتەکانی خۆشباری (entertainment) لە لیستی سەرەكیی گرنگییپێدانی میدیاكاندا بێت، چونكە وەك يارى تۆپێن هاووڵاتیان لەدەوری یەكتری كۆدەكاتەوە. گۆرانییوتن و سەیركردنی فلم؛ ھەستی پێكەوەبوون بەهاووڵاتیان دەبەخشێت و وایان لێدەکات كاراتر بەشداریی بكەن.
ئەگەرچی لەراییکردنی ئەو ئەرکانەدا، میدیا وەك دەستەڵاتی چوارەم زیاتر گرنگیی و گەورەیی خۆی و پەیامەکانی دەردەکەوێت، بەڵام ئەوەش بەبێ لەبەرچاوگرتنی تیۆری بەرپرسیارێتی كۆمەڵایەتی؛ بەدیھاتنی ئەستەم دەبێت. ھەربۆیە پێویستە میدیا هەوڵی راگرتنی هاوسەنگیی بدات لەنێوان ئازادیی کارکردنی خۆی و ئازادیی هاووڵاتیان لەدەستگەیشتنیان بەزانیارییەکان و مافی دەوڵەت لەئاسایشی نیشتمانییدا (Moemeka, 2000, p.15). بەکورتیی و بە کوردی؛ میدیا لەھەرێمی کوردستاندا ھێشتا نەیتوانیوە ببێتە دەستەڵاتی چوارەم. ئەویش لەلایەک بەھۆی سنورداریی رۆڵی چاودێریی میدیا بەسەر سێ دەستەڵاتەکەی دیکە و نەبوونی سەربەخۆیی پیشەیی و نیشتمانیی ھەریەکێکیان. لەلایەکی دیکەشەوە، بەھۆی دەڵەمەیی سیستمی سیاسیی و درزبردنی پایەکانی دیموکراسیی لەوانە؛ ئازادییەکانی دەربڕین و رۆژنامەگەریی و مافی زانین!
