تەنزنووسى كورد لە تەرازووی بنەما یاسایی و پێوەرەكانی رێسا پیشەییەكانی راگەیاندندا

كامیل عومەر*

لەمیدیاكانی هەرێمی كوردستاندا، هەندێك نووسینی تەنزئامێز لەلایەن تەنزنووسەكانەوە بڵاودەكرێنەوە كە بەشێوەی راستەوخۆ‌و ناڕاستەوخۆ پێشێلكاری بنەما یاساییەكان و پێوەرەكانی رێسا پیشەییەكانی راگەیاندنیان تێدایەو سنورەكانی ئازادی دەربڕین و رۆژنامەگەریی تێدەپەڕەێنن. ئەوەش بە ئاگایی بێت یان نائاگایی لەماناو مەغزا راستەقینەكەی ژانری تەنز بەتاڵیدەكاتەوە. لە ئامڕازە نوێ‌‌و كلاسیكیەكانی راگەیاندندا، شێوازی دەبڕینی گاڵتەجاڕانە لەژێر ناوی تەنز-دا بەرامبەر بە دیاردە‌و پرس‌و رووداوە گەرمەكان، بابەتێكی باو‌و بەربڵاوە كە بە رادەیەكی زۆر ئەو ئازادیی وتن ‌و دەبڕینە تێدەپەڕێنێت كە دەقە یاسایی‌و دەستورییەكان، جاڕنامەكانی مافی مرۆڤ، پەیماننامە پیشەییەكان‌و یاسا جیاجیاكانی دەوڵەتانی دونیا، گەرەنتیان كردووە. ئەوەیش بەپێی سروشتی كۆمەڵگەكان‌و سیستمی سیاسیەكان جیاوازە‌و دەگۆڕێت.

تەنز (Satire)؛ ژانرێكی ئەدەبییە كە بەهۆیەوە، گاڵتەئامێزانە لەچوارچێوەی گۆشە ‌و ستونی رۆژنامەنووسی، كاریكاتێر، بەرنامە كۆمیدییە تەلەڤزیۆنیەكان رەخنە لە واقیع دەگیرێت، بەڵام نووسەر بەشێوەیەكی بابەتیانەو بنیاتنەرانە رەخنە‌و پلارەكانی دەخاتەڕوو. واتە هەم بۆخستنەپێكەنینی وەرگر‌ و هەم بۆ بونیاتنانێكی بابەتیانەی دیاردەیەكە، نەك بۆ  ریسواكردنی كار‌و پرۆژە‌و كەسی رەخنەلێگیراو بێت. ئەو جۆرە لە نووسین‌و دەربڕین كە بە شێوازێكی گاڵتەجاڕیانەیە، جگە لە رەخنە و پلارگرتن لە دیاردەو رووداوەكان، زۆرجار ژیان و رەفتاری كەسانی دیار‌و سیاسیی‌و ئەستێرە هونەریی و وەرزشیەكان‌و سیمبولە نەتەوەیی‌و ئایینیەكانیش دەگرێتەوە، بەڵام هەندێجار ناوەرۆكەكەی بەشێوازێكی هێندە بەدو ناشرین دەخرێتەڕوو كە پڕە لە جنێو و وێنەی رووت‌و شێواندن‌و لەكەداركردنی ئابڕووبەرانە. هەموو ئەوانەش دژی پێوەرەكانی رێسا پیشەییەكانی راگەیاندن و ئازادییەكانی دەبڕین و رۆژنامەگەرییە‌و لە سنورەكانی رەخنە دەردەچن‌و دەچنە چوارچێوەی رۆژنامەگەریی زەرد-ەوە.

رەخنە؛ كۆمەڵێك زانیارییە، پەرە بە تواناو لێهاتوویی و كارامەیی رەخنەلێگیراو دەدات، كار لەسەر سایكۆلۆجییەتی مرڤ دەكات. بەجۆرێك نەرمونیان و وردبینانەتر بێت، روونتر دیاردەكان ببینێت و بەشێوەیەكی ژیرانە پەیوەندیی بە دیاردەو بابەتەكانەوە بكات. ئەوەش بە ئامانجی گەشەی هزریی تاك و دامەزراوەو كۆمەڵگەیە. رەخنەگرتن؛ مافێكی یاسایی‌و رێپێدراوی هەر كەس‌و نووسەرو رۆژنامەنووسێكە، تەنانەت بابەت و رەفتار‌و گوفتاری كەسە باڵادەستەكانیش بخاتە بەر نووكی قەڵەمی رەخنەگرتن كە بنەماو پێوەری خۆی هەیە‌و پێویستە لە ناوزڕاندن جیابكرێتەوە. وەكئەوەی دەبێت رەخنەكە بابەتیی بێت، بایەخی كۆمەڵایەتیی هەبێت‌و سوودو بەرژەوەندیی گشتی بهێنێتەدی. هەروەها پێویستە وشەو فۆڕم و دەستەواژەی گونجاو‌ و زانستیانە بەكاربهێنرێت، نەك فۆڕمی زمانی برینداركەر و توندوتیژ‌و زبر كە زیاتر ئاماژەبن بۆ خاڵیكردنەوەی رق‌و كینەو بوغز.

ناوزڕاندن؛ یەكێكە لە تاوانەكانی بڵاوكردنەوە، هەموو جۆر‌و شێوەیەكی لەكەداركردنی ناووناوبانگی كەسەكان لەڕێی بڵاوكردنەوەی قسە‌و نووسین‌و كاریكاتێرو تەنزەوە، دەگرێتەوە كە خۆی لە “تۆمەتخستنەپاڵ ‌و جنێودان”دا دەبینێتەوە. ئەوەش سنووری رەخنە تێدەپەڕێنێت‌و دەچێتە چوارچێوەی پێشیلكاریی یاساو بنەما یاساییەكانەوە. ئەوەی لە ناوەڕۆكی رەخنەكانی بەشێك لە نووسینی تەنزئامێزانەی میدیاكانی هەرێمی كوردستاندا بەدیدەكرێت، بە بەراورد بە بنەما یاسایی‌و رێسا پیشەییەكانی رەخنەگرتن، چەند جیاوازییەكیان هەیە، لەوانە:

یەكەم: رەخنەكانی تەنزنووسى كورد، هێندەی كاردانە‌وەو وەڵامدانەوەو ئاڕاستەكراون، هێندە بایەخی كۆمەڵایەتيی و زانستیان نییە‌و لە خەم‌و بەرژەوەندیی گشتییەوە سەرچاوەیان نەگرتووە.

دووەم: رەخنەكانی تەنزنووسى كورد، زیاتر لە تۆمەتی درووستكراو دەچن‌و  پشتیان بە قسەو قسەڵۆكی خەڵك‌و وەهم‌و خەیاڵی تەنزنووسەكە بەستووە، نەك زانیاريی راست‌و باوەڕپێكراو كە ئەوەش بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ سیفەتی تاوانی ناوزڕاندن لەخۆدەگرێت.

سێیەم: رەخنەكانی تەنزنووسى كورد، بەشێكی زۆریان بابەتيی نین، بەڵكو لێدانی تاكەكەس تیایدا بەئامانجگیراوە كە ئەوەش جگەلە لەكەداركردنی ناووناوبانگ‌و زیانپێگەیاندن‌و ناوزڕاندنی كەسەكان هیچ تێگەو مەفهومێكی دیكە لەخۆناگرێت.

چوارەم: رەخنەكانی تەنزنووسی كورد، زۆر وشەو دەستەواژە‌و ئیدیۆمی تێدا بەكاردەهێنرێت كە لە كولتووری كوردییدا، ئاماژەن بۆ جنێو‌و سوكایەتی؛ لەوانە: “شەكری خوارد، سەری دای لەبەرد، خوێڕی‌و ئەحمەق، …تد. ئەوەش تەنانەت نەك لای پسپۆرانی یاسایی رەخنە، بەڵكو لای خەڵكی گشتییش تەنیا تێگەیشتنێكی لێدەكەوێتەوە كە هەڵڕشتنی رق‌و كینە بێت، نەك رەخنەگرتن.

لەگەڵئەوانەشدا، هەر بڵاوكردنەوەیەك لەژێر هەر ناو‌و ناونیشانێكدا كە ناوزڕاندنی تێدا بێت بەرپرسیارێتی یاسایی بەدواوەیە، وەكچۆن لە مادەی 09ی یاسای ژمارە 35ی ساڵی 2007ی رۆژنامەگەریی هەرێمی كوردستاندا، سزای بۆ هەر رۆژنامەنووس‌و سەرنووسەر‌و رۆژنامەیەكی بڵاوكەرەوە دیارییكردووە كە “جنێو و توانجی ناڕەواو ناوزڕاندن” بڵاوبكەنەوە، بەبێ ئەوەی هیچجۆرە نووسینێكی لێبەدەركردبێت. هەروەها لە یاسای سزادانی عیراقییدا لەماددەكانی 433و 434دا بە روونیی ئاماژە بە ناوزڕاندن كراوە، بەبێ‌ ئەوەی هیچ هەڵاوێردێك (استثناء)ێكی بۆ هیچ شێوازێكی نووسین‌و بڵاوكردنەوە تێدابێت. لە پەیماننامەكانی شكۆنامەی رۆژنامەگەریی و رێسا پیشەییەكانی راگەیاندنیشدا، جەخت لەسەر پاراستنی كۆمەڵگە لە خراپ بەكارهێنانی نابەرپرسیارانەی پەیامی میدیایی كراوەتە‌وە. لەو رووەوە پرەنسیپەكانی زمانپاكیی لەدەربڕینەكاندا، دەستپاكی، دادپەوەریی‌و رێزگرتن لە بۆچوونە جیاوازەكان ‌و دەستوەرنەدان لەژیانی تایبەتیی كەسەكان دەكاتە بنەما و رێسا بۆ راگەیاندنكاران‌و ئەوەش پێماندەڵێت؛ نووسینی تەنز لە راگەیاندندا، هاوشێوەی ژانرەكانی دیكە بەرپرسیارێتیی پیشەیی و یاسایی لێدەكەوێتەوە و هەر بەتەنیا بۆ پێكەنین و گاڵتەجاڕیی نییە. كەواتە: نووسەری تەنز، چەند ئازادە لە رەخنەگرتن (كە ئەوە هەم مافە ‌و هەم ماكی پێشكەوتن‌و داهێنانە)، بەو ئەندازەیەش ئازاد نییە لەژێر ناوی تەنز‌و كاریكاتێردا، چی بوێت‌و چۆنی بوێت بنووسێت‌و بەراست‌و چەپدا جنێوبدات‌و ناووناوبانگی كەسەكان لەكەداربكات‌و سوكایەتیيان پێبكات، بەڵكو پێویستە وەك پێشتر ئاماژەی بۆ كرا، رەخنەكانی بابەتیانە‌و دوور لە مەزاج‌و بەرژەوەندیی تایبەتی، لە بابەت و دیاردە‌و رووداوەكان بگرێت، بەجۆرێك كە لەگەڵ هەموو بنەما یاساییەكانی رەخنەگرتن وێكبێتەوە‌و لە ناوزڕاندن جیایان بكاتەوە. هەروەها نەبێتە هۆی تێپەڕاندنی سنوری ئازادییەكانی دەربڕین‌و رۆژنامەگەریی و بنەما یاساییەكان و پێوەرە پیشەییەكانی كاری رۆژنامەوانی. بەپێچەوانەشەوە، دەبێتەهۆی شكاندنی كەرامەت، ستەم و ئازاردانی مرۆڤەكان، پچڕاندنی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان‌و چاندنی تۆوی رق‌و كینە‌و گیانی تۆڵەكردنەوە لەمرۆڤدا بنیات دەنێت. هەروەها پێویستە نووسەری تەنز، وەك نووسینی هەر ژانرێكی دیكە، بەدواداچوون بۆ زانیارییەكانی بكات و لەراستیی ‌و درووستیان دڵنیا ببێتەوە، ئینجا بەشێوەی تەنز بڵاویان بكاتەوە. هەروەكچۆن لەم ئایەتە قورئانییەدا هاتووە: “يا أَیُّهَا اڵّژِینَ ێ‌َمَنُوا إِنْ جَا‌وَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَأٍ فَتَبَێّنُوا”.

سەرچاوەكان:

1. شاخەوان محمد سلیمان، رۆژنامەگەریی تەنزلە هەرێمی كوردستان- گۆڤاری سیخورمە بەنموونە، نامەی ماستەر، هەولێر- ئەكادیمیای كوردی، 2014.
2. د. سامان فوزی، اسا‌وە استعمال حق النقد، دراسە قانونیە مقارنە فی نگاق حریە التعبیر عن الرأی، اگروحە دكتوراە، رێكخراوی IMS،
3. محمد علی جواد تقی، هل یتورگ الاعلام الساخر فی قتل العقل؟ شبكە النبأ المعلوماتیە، انڤر الی: https://annabaa.org/arabic/mediareports/29210.
4. د. رقیە بوسنان، بدیل الإعلام الساخر وأخلاقیات حریە التعبیر، انڤر الی: https://diae.net/?p=54743

*خوێندكاری دكتۆرا و مامۆستا لەبەشی راگەیاندنی زانكۆی سلێمانی