رێبەری رێگرتن لەهاندانی توندووتیژیی لەدەزگاكانی میدیای كوردییدا*

• ئامادەكردنی: پەیمانگەی كوردی بۆ هەڵبژاردن (KIE)

بـەو پێیـەی پەیمانگـەی كـوردیی بـۆ هەڵبـژاردن؛ بـۆ مـاوەی زیاتـر لـە دە سـاڵە لەسـەر هـەردوو ئاسـتی هۆشـیاركردنەوەی هاووڵاتیـان ‌و چاودێرییكردنــی هــەر ســێ  قۆناغــی ســوو ری هەڵبــژاردن كاردەكات، گەیشــتۆتە ئــەو دەرئەنجامــەی كــە میدیــای كــوردیی زیاتــر و زیاتــر لەســەروبەندی هەڵبژاردنەكانــدا هەندێــك دەســتەواژەی توندوتیــژ بەكاردەهێنێــت كە ئاكامــی زۆر نەرێنیــی ‌و خراپــی بــۆ ســەر دۆخــی گشــتیی‌ و ئاشــتی كۆمەڵایەتـیـی لێدەكەۆیتــەوە. دەســتەواژە توندوتیــژەكان ئەوانــەن كــە هەســتی كەســێك یــان گروپێكــی  دیارییكــراو  برینــدار دەكــەن ‌و  ئەگــەری  كاردانــەوەی توندوتیژئاســا  بــەدوای خۆیــدا بهێنێـت كــە  ئەمــەش  ئاســتی توندوتیژیـی بەرزدەكاتـەوە و دۆخەكـە بـەرەو ئاقـاری خراپتـر دەبـات. بەپێیچەوانەشــەوە؛ ئەگــەر تــاك یــان گروپــەكان هەســتیان بەوەكــرد بەشێوەیەكی شارســتانیی ‌و دوور لە ناوزڕانــدن مامەڵەیــان لەتەكــدا دەكرێــت، ئــەوا ئەگــەری پەنابردنــەبــەر توندوتیــژیی بە ئەندازەیەكــی بەرچــاو كەمتردەبێتــەوە. دەكرێــت  رۆژنامەوانــان نــەك هــەر خۆیــان لەبەكارهێنانــی دەســتەواژەی توندوتیــژ بــەدوور بگــرن،بەڵكــو دەتوانــن رۆڵێكــی پۆزەتیڤیــش بگَێڕن لەكاڵكردنــەوەی ئــەو كولتــورە ئەســتوورەی توندوتیـژیی كـە زمـان بۆتـە ناوەندێـك بـۆ بەرجەسـتەكردنی‌ و هەندێك لەرۆژنامەوانـان‌ و دەزگاكانـی میدیـا-ش بوونەتـە ئامرازێكـی ئاسـانكار بــۆ تۆخكردنــەوە و خێرا گواســتنەوەی نــاووناتــۆرە و دەســتەواژەی برینداركــەر كــە رەگ ‌و ریشــەیەكی قووڵــی لەدنیــای رۆشــنبیریی‌ و كۆمەڵایەتیــی ‌و سیاسـیـی ئَێمــەدا هەیــە. ئَێمــە لــەم رێبــەرەدا هەوڵمانــداوە بەشـێك لــەو دەســتەواژانە دیـاریی بكەیـن كـە میدیـای بینـراو و بیسـتراو و چاپكـراو و ئەلكترۆنـیی بەمەبەسـتی هانـدان‌ و برینداركردنـی هەسـتی یەكتـر بەكاریاندەهێنـن. بــۆ ئەمــەش دوو پرســیارمان كردۆتــە بنەمــا بــۆ دیارییكردنــی ئــەو دەســتەواژانەی توندوتییــژن:

1. ئایــا تاچەنــد دەســتەواژەكە تاكلایەنەیــە. واتــە دەســتەواژەكە لەلایــەن گروپێــك یــان زیاتــرەوە  لەبەرامبــەر  گروپێكــی  تــر بەشێوەیەكی  بەربـڵاـ‌و  بەكاردەهێنرێــت‌ و  چەندبــارە  دەكرێتــەوە؟

2. ئایـا كەسـێك یـان گروپێـك بەمەبەسـتی برینداركردن، وەسـفێك یاخــود وێنەیەكــی نەرێنــیی بەســەر كەسێك یــان گروپێكــی تــردا دادەبڕێــت ‌و دەیخزینێتــە گۆشــەیەكی دیارییكــراوەوە؟

ئـەو دەسـتەواژانەی لـەم رێبـەرەدا هاتـوون ‌و گوزارشـت لەهاندان‌ و توندوتیــژیی دەكــەن بــە قۆناغەكانــی كۆكردنــەوە و بژاركردنــدا تێپە ِریــوون؛ بــەمشێوەیەی خــوارەوە: لەقۆناغــی یەكەمــدا فــۆڕم ‌و خشــتەی بەتاڵمــان نــاردووە بــۆ زۆربــەی زۆری دەزگاكانــی راگەیاندنــی كــوردی؛ بۆ ئــەوەی هەریەكەیــان لــەلای خۆیانــەوە ئــەو دەســتەواژانە تۆماربكــەن كــە بــەلای ئەوانــەوە توندوتیژیـیـن.

بەسوپاسـێكی زۆرەوە هەندێــك لــەو دەزگایانـە دەسـتەواژەكانیان پێداوینەتـەوە و ئێمـەش لـەلای خۆمانەوە هەڵســەنگاندنمان بــۆ ئــەو دەســتەواژانەیان كــردووە و لــەم رێبــەرەدا تۆمارمــان كــردوون. لەقۆناغــی دووەمــدا ‌و بــۆ مــاوەی دوو مانــگ، تیمــی رووماڵــكاریی پەیمانگــەی كــوردیی بــۆ هەڵبــژاردن كــە پێكهاتــوون لــە بەڕێــزان (هەڵشـۆ عەبدولفەتـاح، شـاكار یوسـف، وریـا فەتـاح) بـەوردیی رووماڵـی زۆربــەی دەزگاكانــی میدیــای كوردییــان لەمــاوەی رابــردوودا كـردووە. بەتایبەتیـش لەسـەروبەندی هەڵمەتـی هەڵبژاردنـی پەرلەمانی كوردســتان (تەممــوزی 2009‌)دا و هەڵبژاردنــی ئەنجومەنــی نوێنەرانــی عێـراق (ئـازاری 2010)دا. لـەو ماوەیـەدا تیمەكـە ژمارەیەكـی بەرچـاو لەدەســتەواژەی توندوتیژیـیـان بەهەڵســەنگاندنەوە كۆكردۆتــەوە.

لە قۆناغــی سـێیهەمیشدا  بەمەبەســتی  بژاركــردن ‌و  هەڵســەنگاندنی كۆتایــی، كــۆی دەســتەواژە كۆكــراوەكان خراونەتــە بەردەســتی لیژنــەی پێداچوونــەوە كــە لــەم بەڕێزانــە پێكهاتــوون:

-د.هەڤــاڵ ئەبوبەكــر؛مامۆســتای رۆژنامەگــەریی لەزانكــۆی سـلێمانی‌ و شـارەزا لەدادگای سـلێمانی بـۆ كەیسـە رۆژنامەگەرییەكان.

– د. هێرش ِرەسو ڵ؛پسپۆ ِری ئیتیك‌ و یاسای راگەیاندن

– محســن ئەدیــب؛ خاوەنــی بڕوانامــەی ماســتەر لەیاسادا، زانكــۆی بەیــروت.

– كاوە محەمەد؛ نووسەر و رۆژنامەنووس

– سەردار محەمەد؛سەرنووسەری هەفتەنامەی ئاوێنە.

– د. هێمن مەجید؛مامۆستای راگەیاندن لە زانكۆی سڵیمانی

لــەم رێبــەرەدا ئاماژەمــان بــەو دەزگــا میدیاییانــە نــەداوە كــە دەســتەواژە توندوتییژەكانیــان بەكارهێنــاوە، ئەمــەش لــەو بڕوایــەوە ســەرچاوەی گرتووە كــە ئێمــە ئەوەنــدەی ویســتوومانە ئــەم رێبــەرە رێنیشــاندەرێك بێــت بــۆ بەكارنەهێنانــی هەندێــك دەســتەواژەی توندوتیــژ لەدەزگاكانــی میدیــای كوردییــدا، نەمانویســتووە ئــەو دەزگایانـە بخەینـەڕوو كـە ئـەو جـۆرە دەسـتەواژانەیان بەكارهێنـاوە، چونكــە ئــەوە بابــەت ‌و پرۆژەیەكــی تــری جیــاوازە و دەكرێــت لەداهاتــوودا ئەنجامبدرێــت. هـاوكات تیمەكەمـان بەوەنـدەوە نەوەسـتاوە و هاتـووە دەسـتەواژە توندوتیژەكانــی لەنــاو ســیاقی رســتەكەیدا گواســتۆتەوە،بــەڵام هەندێـك لـەو رسـتانە ئەوەنـدە برینداركـەر و بێتـامبـوون نەمانتوانیوە رســتەكان كــتومــت وەك خۆیــان بگوازینــەوە، لەبەرئــەوە یــان نــاوی كەســایەتییەكانمان بــردووە و بــە بەتاڵـیـی بــەمشێوەیە (     ) بەجێمانهێشـتووە یاخـود گۆ ڕیومانـە بـە (فڵا‌نـەكـەس، فیسارە سیاسـی، فڵا‌نــە حیــزب). مەبەســت لــەم دەســتكارییكردنەش ئەوەبــووە كــە نەمانویســتووە ئــەم رێبــەرە رۆڵێكــی پێچەوانــە بەئامانجــی خــۆی بگَێڕێت ‌و ببێتـە ناوەندێـك بـۆ دووبارەكردنـەوەو تۆخكردنـەوەی ئـەو جـۆرە رسـتانەی كـە نوسـینەوەیان خزمـەت بەدۆخـی نزیكبوونـەوەی گروپــە سیاســییەكان ‌و ســایكۆلۆژیای گشــتیی كۆمەڵگــە نــاكات. هــاوكات لــەم رێبــەرەدا هەوڵمانــداوە بەپێــی توانــا دەســتەواژەی جێگـرەوە و جێـكار(بدیـل) بـۆ هەندێـك لـەو دەسـتەواژە توندوتیژانـە بدۆزینــەوە، ئەویــش بــەلەبەرچاوگرتنــی ئــەو بنەمایــەی كــە نابێــت دەســتەواژە جێگرەوەكــە كاریگــەریی خراپــی بــۆ ســەر هەســت ‌و ســۆزی هاووڵاتیــان (تــاك ‌و گروپــە جیــاوازەكان) هەبێــت، بــەڵام ئەگــەر نەتوانرابێــت جێگرەوەیەكــی گونجــاوی بــۆ بدۆزرێتــەوە كــە ئـەو مەرجـەی پێشـووی تێدابێـت، ئـەوا بـە باشـمان زانیـوە كـە ئـەو دەســتەواژەیە لــەبنەڕەتــەوە بەكارنەهێنرێــت. ئــەوەی لــەم رێبــەرەدا بەپێویســتمان نەزانیــوە بەكاریبهێنیــن ئــەو دەســتەواژانەن كــە جنیـَـوی پەتیــی ‌و بـێپــەردەن‌ و لەگــەڵ میــزاج‌ و سـەلیقەی گشـتییدا ناگونجێـن ‌و ناكرێـت میدیـای كـوردیی لەژێـر هیـچ پاســاوێكدا بەكاریانبهێنێــت. رێكخســتنی دەســتەواژەكانی نــاو ئــەم رێبــەرەیش بەپێــی ریزبەنــدی پیتەكانـی ئەبجەدییـە كـە (132) دەسـتەواژەی لەخۆگرتـووە و هەوڵێكی سـەرەتاییە بـۆ دانانـی بـەردی بناغـەی رێبەرێكـی گەورەتـر و فراوانتـر. هەربۆیــە ئَێمــە ئــەم رێبــەرە بەكراوەیــی لەبــەردەم هەمــوو ئــەو رۆژنامـەوان ‌و چاودێرانـەی بـواری میدیـادا دەهێڵینـەوە كـە خولیـای دەوڵەمەندكردنــی ئــەم رێبەرەیــان هەیــە؛ بــەوەی بــە بەردەوامـیـی نوێبكرێتــەوە،بەجۆرێــك كــە لەگــەڵ سروشــتی هەمیشــە گــۆڕاوی هــەواڵ‌ و ئــەو بارودۆخانــەدا بگونجێــت كــە دەســتەواژەكانی تێــدا بەكاردەهێنرێــن.

 ئارام جەمال؛ بەڕێوەبەری پەیمانگەی كوردی بۆ هەڵبژاردن (KIE) ئایاری 2013

* ئەم رێبەرە یەكێكە لە پرۆژەكانی پەیمانگەی كوردیی بۆ هەڵبژاردن (KIE) كە لەساڵی 2013دا ئامادەكراوە، لەبەر سنورداریی بڵاوكردنەوەی و گرنگیی ناوەڕۆكەكەی بەپێویست زانرا لە “راز و رێبەری میدیایی” یەكەم ژمارەی گۆڤاری دەرگاوان-دا چاپ و بڵاوبكرێتەوە.