پ.ی.د.ئاریانا ئیبراهیم
ميديا ئامرازێكى سەرەكیە بۆ ناردنى په‌يامه‌كان بەگشتی و پێكهێنانی وێنە و بیركردنه‌وه‌كانى خەڵك لە گشت بوارەكانی ژیان، هەروەها رۆڵێكی گەورە دەبینی لە راهێنانی سایكۆلۆژیا و هزری كه‌سه‌كان و شێواندن و چەواشەكاری ئایدیۆلۆژیا، بەهۆی ئەو هێمایانەی كە هەڵگری واتایەكی ئاماژەدارین هاوكاری لە ئاراستەكردن و پێكهێنانی تێگەیشتنە گشتیەكان بۆ بابەتەكان بەگشتی. گشت ئامرازەكانی ميدياش ستراتیجەتێكی تایبەت بە گوتاری میدیایی پەیڕەودەكه‌ن بەپێی سیاسەتێكی تایبەت بە دەزگاكەى خۆی كاردەكات. دەركەوتنی ئامرازەكانی ميدياى نوێيش وەك چەمكێكی فراوان لە كۆتاییەكانی سەدەی بیستەم و تێكەڵبوونی ئامرازە تەقلیدییەكانی ميديا بە كۆمپیوتەر و تەكنەلۆژیای گەیاندن و میدیا بەگشتی، گوڕانكارییەكی گەورەی لەرووی جۆری و چەندی لەنێو ئامرازەكانی ميديادا ده‌هێنێته‌كایەوە، بێ هیچ پابەندبوونێكی بە هیچ یاسا و ئیتیكێكی كاری رۆژنامەوانی. گوتاری ميدياش وەك پراكتیزەیەكی كۆمەلایەتی بە هەموو گوتن و كردەوەكانی كه لە رێگه‌ى ئامرازەكانی ميديا بۆ جەماوەر دەگوازرێتەوە، یاساكانی كار و سیاسەتی تایبەتی خۆی هەیە وەك: (پیشەیی و دەرنەچوون لە شتە ئاساییەكان. یەكگرتوویی زمان و یەكشێوەیی كۆكراوەیی پەیامەكەيدا، كە سەلامەتی زمانی لەخۆبگرێت لە رووی رستەسازی و وشەسازی و رێنووس و واتادا. شیكارەیی پرۆسەكانی گەیاندن لەرووی پێكهاتە، نووسین، خاوەنداریەتی، سیستەمی كار، سروشتی جەماوەر، وردی گواستنەوە و به‌رژەوەندی و ستراتیجیەت). چونكە ميديا سیستەمێكی گەیاندنە پەیوەستە بە كۆمەڵە هێما و مەسجەوە.
سه‌ره‌تا ده‌كرێ بڵێن كه‌وا هيچ چه‌مكێك يان پێناسه‌يه‌كى ديار بۆ گوتارى رقوكينه نيه به‌شێوه‌يه‌كى گشتى ههرچهنده هه‌ندێكيان به‌وه ده‌ناسێنن كه بريتييه له هه‌موو قسه‌يه‌ك يان هه‌ڵسوكه‌وتێك يان ره‌فتارێكى ئاشكرا، كه هانى توندوتيژى ده‌دات يان به‌مه‌به‌ستى دووبه‌ره‌كى كۆمه‌لايه‌تى، به‌كاردێت. پێناسه‌ى گوتارى رقوكينه به چه‌ندين شێوه وه‌سفكراوه ده‌توانين كۆيانبكه‌ينه‌وه بۆ: (توندوتيژى زاره‌كى (گوتراو) كه له گوتارى ئاست نزم ده‌رده‌كه‌وێت، و رقى ئاشكرا و ديار هه‌روه‌ها ده‌مارگيرى (ته‌عسوب)ى هزرى و بيرى ته‌سك و جياكارى ره‌گه‌زى و تێپه‌ڕاندنى ده‌ربرينييه‌كان، و خۆبه گه‌وره زانين له گوتارى په‌يوه‌ست به لادانه‌كان.
گفتوگۆ و قسه‌كردن له‌باره‌ى گوتارى رقوكينه ده‌بێته ديارده‌يه‌كى كۆمه‌لايه‌تى و سياسى و گه‌ياندنى زۆر ئاڵوز و لێكدراو. له كاتى قه‌يرانه‌كاندا ده‌رده‌كه‌وێت و زۆر زه‌ق و به‌رچاو ده‌بێت كه به‌شێوه‌يه‌ك په‌ره‌يسه‌ندووه بۆته وه‌ك په‌تايه‌ك له‌گه‌ڵ بلاوبوونه‌وه‌ى ئامرازه‌كانى ميديا و سوشيال ميديا بڵاوبۆته‌وه، چونكه ئه‌و سپه‌يسه يان ئه‌و پانتاييه ئه‌ليكترۆنيه فراوانه، ئازادييه‌كى ره‌هاى به‌رپاى كردووه به‌بێ هيچ زه‌وابتێكى ئيتيكى و ياسايه‌كى پيشه‌يى رێگرى لێ بكات.
ئه‌م جۆره ئامرازانه له ميدياى نوێيدا به‌شێوه‌يه‌ك به‌رزبوونه‌ته‌‌وه و فراوان بوونه‌‌وه كه ببێته ده‌رگايه‌كى والا له‌به‌رده‌م ئه‌و كه‌سانه‌ى كه رقى خۆيانى پڕى له كينه له رێگه‌ى كه‌ره‌سته زمانييه‌كان ده‌رخواردى به‌رامبه‌ره‌كانيان بكه‌ن كه ئه‌م چه‌مكانه له ئامرازه‌كانى ميديادا جێگير ده‌كرێن و به بنه‌ما ده‌كرێن بۆ يه‌كه زمانييه‌كان و ده‌سته‌واژه توندوتيژيه‌كان و له‌نێو به‌رنامه و پرۆگرامه‌كان به‌كارده‌هێنرێن.
ئه‌م ديارده‌يه‌ش له كۆمه‌ڵگاى كورديدا زۆر به زه‌قى و به‌رچاو ته‌شه‌نه‌ى كردووه، هاوكات له‌گه‌ڵ ئه‌و گۆڕانكارييه سياسيانه‌ى له گۆڕه‌پانى رۆژهه‌لاتى ناوه‌راست رووده‌ده‌ن و سه‌رهه‌ڵدانى قه‌يرانه‌كان به په‌ره‌ليل له‌گه‌ڵ بلاوبوونه‌وه و به‌رفراوانى ئامرازه‌كانى ميديا، كه به‌شێوه‌يه‌كى راسته‌وخۆ يان ناراسته‌وخۆ، قه‌باره‌ى وه‌به‌رهێنانى سياسى له‌نێو راگه‌ياندندا ده‌خاته‌روو، به‌شێوه‌يه‌ك كه پانتايى كۆمه‌لايه‌تى و رۆشنبيرى له بلاوبوونه‌وه‌ى گوتارى رقوكينه له‌نێو نه‌ياران و ره‌كابه‌راندا، چه‌ند حاڵه‌تێكى وه‌رگيراوى لێكه‌وتۆته‌وه.
گوتارى رقوكينه ئاستێكه له ئاسته‌كانى ده‌مارگيرييه و ئه‌مرۆ زۆر له پێشهاته‌كان و ته‌حدياته‌كان كه رووبه‌رووى هه‌رێمى كوردستان ده‌بێته‌وه به‌تايبه‌تى له بوارى ئاسايش، دواى ئه‌وه‌ى ئه‌م ناوچه‌يه چه‌ندين رووداو و ململانييه سياسييه‌كانى به‌خۆيه‌وه بينيوه، و ئێستاش بلاوبوونه‌وه ڤايرۆسى كۆرۆنا به‌رده‌وام له بلاوبوونه‌وه‌ى كه‌لتوورى توندوتيژى و تيرۆريدا، پێكهاته‌ى كۆمه‌لايه‌تى ده‌پێكێت و به ئامانج ده‌گرێت، له رێگه‌ى وروژاندنى ترس و دڵه‌راوكێ له‌لايه‌ك و دووبه‌ره‌كى و بلاوكردنه‌وه‌ى دژايه‌تى يه‌كترى له‌نێو گشت پێكهاته‌كانى كۆمه‌ڵگادا له‌لايه‌كى ديكه‌دا.
ههرچهنده گوتارى رقوكينه زياتر له كاتى قه‌يرانه سياسييه‌كاندا به‌كارده‌هێنرێت، بۆ ئاراسته‌كردنى كه‌سه‌كان و ته‌شهيرپێكردنيان به‌ڵام ترسناكترينيان ئه‌وه‌يه كه بۆ مه‌به‌ستى بلاوكردنه‌وى ترس و تۆقاندن و به ئاراسته‌ى توندوتيژى به‌كارده‌هێنرێت به‌هۆى ئه‌وه‌ى كاريگه‌رييه‌كى روخێنه‌ر له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگادا دروست ده‌كات يان پاساوهێنانه‌وه بۆ كارێكى توندوتيژى. بێگومان گوتارى لادانه‌كانى (الاقصاء) به‌رنامه‌رێژكراوه‌كان فاكته‌رێكى سه‌ره‌كى بۆ په‌ره‌سه‌ندنى گوتارى رقوكينه له رێگه‌ى ئامرازه‌كانى ميديادا، و جه‌ختكردنه‌وه‌ى له‌سه‌ر يه‌ك لايه‌نى گوتار، هاوكارى له به‌رزبوونه‌وه‌ى ئاستى زمانى گوتار ده‌كات كه كه‌ره‌سته‌ى په‌يوه‌نديكردنه بۆ شێوه توندوتيژييه‌كه‌ى ببات. به تايبه‌تى لە كاتی رۆماڵی هەواڵی يان له بابه‌تى گفتوگۆكان كه پێويسته هاوسەنگ بن، و لە هەردوو راوبۆچوونەكان وەربگیرێت واتە رای كەسێك وەربگیرێت گەر لایەنگير بێت یاخود بێلایەن بێت، و لە هەمانكاتدا رای بەرامبەریش وەربگیرێت. ئه‌م گفتوگۆيانه كه جياكارى تێدايه يان جياوازى له‌نێوان لايه‌نگير و لايه‌نى به‌رامبه‌ر ده‌كات، ئه‌وا ده‌بێته گوتارێكى توندوتيژى و ده‌گاته ئاستى ده‌مارگيرى، كه به‌شێوه‌يه‌كى نه‌رينى ره‌نگدانه‌وه‌ى له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگاكه‌دا ده‌بێت و ده‌بێته قه‌يرانێكى كۆمه‌لايه‌تى سياسى قوڵتر گه‌ر كه زێده‌ڕۆيى بكات له پرۆسه‌ى په‌يوه‌نديكردنه‌كه، درزێك له‌نێوان قسه‌كه‌ران يان ميوانان دروست بكات. چونكه گوتارى رقوكينه به‌شداريده‌كات له ده‌رخستنى لايه‌نى رقه‌كه‌ى له‌نێوان جياوازه‌كان، ده‌گاته راده‌ى هاندان بۆ به‌كارهێنانى سوشيال ميديا كه بۆته ئامرازێكى ميديايى به‌رده‌ست بۆ هه‌مووان، تاكو به‌رده‌وامى بكات له‌م پرۆسه توندوتيژييه. بۆيه ميديا به پرسياريه‌تييه‌كى گه‌وره‌ى له‌سه‌ر شانه بۆ كه‌مكردنه‌وه و هيوركردنه‌وه‌ى ئه‌م جۆره گوتارانه. بۆيه پێويسته ميديا ببێته هۆكارێك بۆ چاره‌سه‌رى نه‌ك دروستكردنى قه‌يران. ئه‌گه‌ر به گشتى ره‌چاوى ئه‌م خلانه‌ى حواره‌وه بكات:
1- پیشەیی لە جیهانی ميديادا لەژێر چاودیری یاساكان و بەیاننامەكانی شەرەفی رۆژنامەوانی دەبێت، كە كاری ميديا رێكدەخات لە چوارچیوەی یاسایەكی بەرپرسیار، ئازادی رادەربرینی رۆژنامەوانی و ئازادی هاوولاتی دەپارێزێت. كە قسەی ناشیاو و جنیو و پرایڤیسی كەسەكان و رقوكینە قەدەغە دەكات. بۆيه پابه‌ندبوون به رێككه‌وتنامه‌ى شه‌ره‌في پيشه‌يى بۆ دووركه‌وتنه‌وه له‌و جۆره گوتاره توندوتيژيانه كه هه‌ڵگرى په‌يامى رقوكينه و لادان و هانده‌رى دووبه‌ره‌كى و توندوتيژين گرنگه.
2- قه‌ده‌خه‌كردنى بلاوكردنه‌وه‌ى ئه‌و هه‌واڵ و رووداو و بابه‌تانه‌ى كه هه‌ڵگرى ئاماژه‌كانى هاندانن بۆ توندوتيژى، و كار بۆ لابردنى بيرى لادان و فه‌رامۆشكردنى به‌رامبه‌ر، له پێناو قوڵكردنه‌وه‌ى رۆشنبيرى مرۆڤايه‌تى و پێكه‌وژيان.
3- رێبه‌ريكردنى گوتارى ميديايى و ئاراسته‌كردنى بۆ جێگيركردنى بنه‌ماكانى سه‌قامگيرى ئاسايش و ئاشتى كۆمه‌لايه‌تى، ئه‌ويش له رێگه‌ى هه‌وڵێكى جددى بۆ دۆزينه‌وه‌ى ستراتيجيه‌تێكى گشتى و يه‌كگرتوو و كارا بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى هزرى توندوتيژى و روڵى خۆپاراستن له هه‌ندێك له‌و چه‌مك و زاراونه‌ى كه به ناراسته‌وخۆ دينه‌وه ناو كه‌لتوورى كورده‌وارى.
4- هه‌وڵى خۆپاراستن بدرێت پێشئه‌وه‌ى تووشى كێشه‌كه بن و ده‌ست به‌چاره‌سه‌رى بكه‌ن، ئه‌و ياسايانه‌ى دژى جياكارى و رقوكينه كارده‌كه‌ن هه‌وڵى جێبه‌جێكردنيان بدرێت به‌شێوه‌يه‌ك پێكه‌وژيانى ئاشتيانه ده‌سته‌به‌ر بكات و رێزگرتن له مافى كه‌مايه‌تييه‌كان و ره‌گه‌زپه‌رستى قه‌ده‌خه بكات به هه‌موو شێوه‌كانى. چونكه پەیوەستبوونی ميديا بە هەندێ سیاسەتی وابه‌سته‌يى وا ده‌كات پەیوەندی بە سیاسەتەكانی نیشتمانی نەمینێت. دیپەندسی هاوكاری لە شێواندن و چەواشەكاری هۆشیاری لای رای گشتی دەكات سەبارەت بە بابەتی نەتەوەیی و نیشتمانی و كۆمەلایەتی و رۆشنبیرییەكان. هەروەها شێواندنی وێنەی هزری لەسەر پرس و بابەتەكانی تایبەت بە كۆمەڵگا بەهۆی پابەندنەبوون بە یاساكانی كاری پیشەیی لە دەزگاكانی راگەیاندندا.
5- رۆشنبیركردنی جەماوەر بە بابەتی سیاسی و هه‌نۆكه‌يى بۆ خۆپاراستن و رەخنەگرتن و بەرگرى له‌خۆكردن، بەمەرجێك پاڵپشتی بكرێن بە بنەماكانی نیشتمانی، كه لە كاتی پێویست توانای هەڵبژارنى راست و هه‌ڵه‌یان هەبێت.
6- سياسه‌تێكى گشتى په‌يڕه‌وبكرێت بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئه‌و چه‌مك و پێناسە تازانه‌ى به‌تايبه‌تى له كاتى قه‌يرانه‌كان په‌يدا ده‌بن و چۆنيه‌تى دارشتنه‌وه‌يان له‌نێو ئامرازه‌كانى ميديادا له بابه‌تى گه‌نده‌ڵى و تيرور و په‌تا و شيكردنه‌وه‌يان بۆى هه‌بێت، شیكردنەوەی ئەو پێناسانەی كه بۆ هەمووان روونبێتەوە دواتر هاوولاتیان پارێزراو بن لەو بابەتانەی كە هەڵە و چەواشەكاری تێدایە و توانای جیاكردنەوەی هەڵە و راستییەكانياندا هەبێت.
بێگومان نەبوونی گوتاری ميديايى هاوشێوەی واقيع وبەكارهێنانی ستراتیجیەتێكی جیاواز بۆ گوتاری ميديا لەلایەن دەزگاكان به‌گشتى كە بەرەو ئامانجێكی مەبەستدار دەبات سەبارەت بە رووداو و قەیران و بابەتە گرنگەكان، كە تیایدا چەندین دابەشبوون و جیاوازی لە رۆماڵەكاندا بەرچاودەكەوێت، بە تایبەتی لە بابەتەكانی گەندەڵی و تیرۆر و قەیرانەكان، هەروەها رێكنەكەوتن لەسەر ئەو چەمك و زاراوانەی كە رێگری لە بیركردنەوەی گۆماناوی و هەڵە تێگەیشتن ده‌‌كه‌ن.
بۆيه به ئامانجى ده‌سته‌به‌ر كردنى ئازادى راده‌ربڕين بۆ رۆژنامه‌نووسان و پاراستنى ماف و ئازادى هاوولاتيان به‌گشتى هه‌روه‌ها يه‌كخستنى گوتارى ميديايى و رێكحستنى كارى ميديايى و به‌دواداچوونيان هه‌روه‌ها بۆ ئه‌وه‌ى بابه‌ت و په‌يامى گوتارى ميديايى له چوارچيوه‌ى سياسه‌تێكى نيشتمانى گشتيدا رێكبخرێته‌وه، پێويسته ده‌زگاكانى ميديايى يه‌ك ستراتيجيه‌ت په‌يڕه‌وبكه‌ن سه‌باره‌ت به (يه‌كگوتارى نيشتمانى و نه‌ته‌وه‌يى و راگرتنى بالانسى جێنده‌رى و قه‌ده‌خه‌كردنى گوتارى رقوكينه)ى كه له‌گه‌ڵ سيسته‌مى گشتى گونجاو بێت و له خزمه‌تى هاولاتياندا بێت.
