سۆران عەلی
ئه‌مڕۆ میدیای كوردی به‌گشتی له ره‌وشێكی خراپدایه‌‌و به‌ره‌و هه‌ره‌سهێنان ده‌چێت، په‌له‌قاژێ‌و جیاوازی بۆچوون‌و تێڕوانین، بازدان به‌سه‌ر پره‌نسیپ‌و نه‌ریته رۆژنامه‌وانییه‌كان، نه‌مانی پیشه‌ییبوون‌و له‌ده‌ستدانی كاریگه‌ری‌و ونكردنی شوناس، زه‌قترین ئاكاره‌كانیه‌تی، ئه‌مه جگه له به‌سیاسیكردن كه ته‌نانه‌ت ئه‌و دامه‌زراوه میدیاییانه‌شی گرتووه‌ته‌وه كه هه‌میشه شانازیان به سه‌ربه‌خۆبوونیانه‌وه كردووه‌‌و به خاڵی جیاكه‌ره‌وه‌یان له‌وانی دیكه داناوه.
ره‌نگه ئه‌و كه‌ناڵ‌و هۆكارانه‌ی راگه‌یاندن كه خۆیان به سه‌ربه‌خۆ یاخود ئه‌هلی ناساندووه، زیاتر په‌یوه‌ندیدار بن به‌م باره په‌ككه‌وته‌یه‌وه له‌و كه‌ناڵه حزبییانه‌ی پێشوه‌خت هه‌ر له ده‌ستپێكردنیانه‌وه مه‌سه‌له‌ی شوناس‌و پرۆگرامی په‌یڕه‌وكراوی خۆیان یه‌كلاكردووه‌ته‌وه، چونكه ئه‌م جۆره‌ی دواینیان هه‌وڵدانی له پێناو ئامانجێكی سیاسی نه‌شاردووه‌ته‌وه كه هه‌ڵقوڵاوی دید‌و به‌رنامه‌ی ئه‌و حزب‌و قه‌واره سیاسییه یارمه‌تی دارایی ده‌دات، هه‌روه‌ك سڵی له‌وه‌ش نه‌كردووه‌ته‌وه به‌بێ شه‌رمكردن هه‌موو كاری رۆژنامه‌وانی خۆی بخاته خزمه‌تی ئه‌و پرۆگرامه‌وه، به‌وپێیه‌ی جۆرێك میدیای ته‌به‌نی كردووه ئه‌وه‌ی به‌سه‌ردا ده‌سه‌پێنێت، نموونه‌ش له‌م بواره‌دا له‌وڵاتانی جیهان‌و له قۆناغه مێژووییه جیاجیاكان‌و هه‌تا ئێستاش زۆرن. به‌ڵام جۆری یه‌كه‌مه كه رووبه‌ڕووی زۆرترین‌و توندترین ره‌خنه ده‌بێته‌وه، چونكه ئه‌كادیمیان‌و میدیاكارانی به‌ئه‌زموون‌و ته‌نانه‌ت هه‌ندێك رۆژنامه‌نووسی لاویش، به‌رده‌وام نیگه‌رانی خۆیان ده‌رده‌بڕن بۆ ئه‌و ده‌رئه‌نجامه‌ی به‌دیاریكراوی له‌م ساڵانه‌ی دواییدا ئه‌و كه‌ناڵانه‌ی پێگه‌یشتووه له له‌ده‌ستدانی راستگۆیی‌و پاشه‌كشه‌ی متمانه‌كردن به ناوه‌رۆكیان، هه‌روه‌ك ناڕه‌زاییش ده‌رده‌بڕن به‌رامبه‌ر هه‌وڵدانیان بۆ زیادكردنی بینه‌ر له‌سه‌ر حسابی ناوه‌رۆك‌و ته‌نانه‌ت له‌ڕێی لادان له نه‌ریته كۆمه‌ڵایه‌تی‌و په‌روه‌رده‌ییه‌كان‌و چه‌مكه زانستییه په‌ڕه‌وكراوه‌كانیشه‌وه.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا كه رۆژنامه‌گه‌ریی كوردی ته‌مه‌نێكی كه‌می هه‌یه ( یه‌كه‌مین رۆژنامه‌ی كوردی له 22ی نیسانی 1898 ده‌رچووه)، به‌ڵام له ساڵی 1991وه له دوای راپه‌ڕینی گه‌لی كوردستان له‌دژی رژێمی دیكاتۆری پێشوو كرانه‌وه‌یه‌كی چۆنایه‌تی جێ سه‌رنجی به‌خۆوه بینیوه، هه‌ر له‌و كاته‌شه‌وه به‌رده‌وام له گه‌شه‌كردن‌و په‌ره‌سه‌ندندا بووه به سوودوه‌رگرتن له فه‌راهه‌مبوونی ئه‌و په‌راوێزی ئازادییه‌ی به‌درێژایی 12 ساڵ‌و تا رووخانی رژێمی سه‌دام حسێن له‌ساڵی 2003دا له ناوچه‌كانی دیكه‌ی عیراقدا بوونی نه‌بوو، بۆیه رۆژنامه‌گه‌ریی نووسراو ده‌ستی به گه‌شه‌كردن كرد‌و رۆژنامه‌‌و گۆڤاره‌كان له هه‌موو بوار‌و پسپۆرییه‌كاندا زیادبوون‌و ته‌نانه‌ت له‌و بوارانه‌شدا كه پێشتر قه‌ده‌غه بوون.
ئه‌و گه‌شه‌كردنه ته‌نیا به رۆژنامه‌گه‌ری نووسراوه‌وه نه‌وه‌ستا، به‌ڵكو بیستراو‌و بینراو‌و ئه‌لیكترۆنیشی گرته‌وه، هه‌روه‌ك كۆلیجه‌كانی راگه‌یاندن‌و رۆژنامه‌گه‌ری‌و په‌یمانگا تایبه‌تمه‌نده‌كانیش كرانه‌وه كه ساڵانه به سه‌دان خوێندكار ده‌رده‌چووێنن‌و له فراوانترین ده‌روازه‌كانه‌وه ده‌چنه بواری میدیاوه. هه‌روه‌ها سه‌ندیكایه‌ك بۆ رۆژنامه‌نووسان دامه‌زرێندرا كه هه‌زاران رۆژنامه‌نووس له هه‌موو بۆچوون‌و ئایدیۆلۆجیا فیكری‌و سیاسییه‌كان له‌خۆده‌گرێت، هاوكات بازنه‌ی چالاكی رێكخراوه‌كانی داكۆكیكار له رۆژنامه‌گه‌ری‌و رۆژنامه‌نووسان‌و ئازادی راده‌ربڕینیش فراوانبو‌و به به‌رده‌وامی چاودێری هه‌موو ئه‌و پێشێلكارییانه ده‌كه‌ن كه له‌م بواره‌دا ئه‌نجام ده‌درێن.
له‌ڕووی یاساییشه‌وه په‌رله‌مانی كوردستان له ساڵی 2007دا یاسای رێكخستنی كاری رۆژنامه‌نووسی په‌سه‌ند كرد كه مافی میدیاكاران زامن ده‌كات‌و ده‌ستگیركردنی هه‌ر رۆژنامه‌نووسێك به هه‌ر بیانوویه‌ك، قه‌ده‌غه ده‌كات، ئه‌گه‌رچی ده‌سه‌ڵاتداران له هه‌ندێك كه‌یسدا به پاساوی لاواز كه فڕیان به‌سه‌ر واقیعه‌وه نییه، پێچه‌وانه‌ی یاسا هه‌ڵسوكه‌وتده‌كه‌ن، ئه‌مه‌ش له كاتێكدایه كه رێكخراوه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان چه‌ندین جار له راپۆرته جیاجیاكانیاندا نیگه‌رانییان له ره‌وشی ئازادی راده‌ربڕین پیشانداوه‌‌و هۆشداریان له كاریگه‌رییه نه‌رێنییه‌كان‌و ئاكامه‌كانی ئه‌و پێشێلكارییانه‌ش داوه.
ئه‌م كرانه‌وه‌‌و گه‌شه میدیاییه فریای رۆژنامه‌گه‌ری كوردی نه‌كه‌وت، چونكه سه‌رباری پێشێلكارییه بێ په‌رده‌كان ده‌رهه‌ق به رۆژنامه‌نووسان له تیرۆركردن‌و ده‌ستگیركردن‌و بێده‌نگكردن‌و به‌رته‌سككردنه‌وه‌ی ئازادی راده‌ربڕین‌و سووتاندن‌و داخستن‌و تێكدانی كه‌ناڵه جیاجیاكان به‌دیاریكراویش له‌م چه‌ند ساڵه‌ی دواییدا، خودی رۆژنامه‌نووسان‌و به‌ڕێوه‌به‌رانی كه‌ناڵه میدیاییه گه‌وره‌كانیش هۆكارێكی دیكه‌ی خراپبوونی ره‌وشه‌كه بوون، چونكه زۆربه‌یان به دانپێدانانی پسپۆران، په‌یامی راسته‌قینه‌ی رۆژنامه‌وانی نازانن یان خۆیانی لێ به‌نه‌زان ده‌گرن‌و پابه‌ند نابن به‌و ئه‌ركه مه‌زن‌و پابه‌ندبوونه گه‌وانه‌ی ئه‌م پیشه پیرۆزه به‌سه‌ریاندا ده‌یسه‌پێنێت. بۆیه ده‌بینین ده‌كه‌ونه یاخود ده‌خرێنه هه‌ڵه‌‌و له‌ده‌ستده‌رچوونی ئه‌وتۆوه كه ته‌نیا كه‌سانی بێ پێشینه‌‌و تازه‌ده‌سپێكردوو تێیده‌كه‌ون، به‌گشتیش ئه‌و هه‌ڵسوكه‌وتانه ره‌نگدانه‌وه‌یان له‌سه‌ر ئه‌دای رۆژنامه‌گه‌ری له‌م ناوچه‌یه‌دا ده‌بێت له‌ڕووی چه‌ندایه‌تی‌و چۆنایه‌تییه‌وه كه ئه‌ویش ده‌بێته هۆی لادانی رۆژنامه‌گه‌ری له راسته‌رٍێیه‌كه‌ی‌و پاشه‌كشه‌كردنی ناوه‌رۆكی رۆژنامه‌وانی.
سه‌یریش له‌وه‌دایه هه‌ڵسوڕێنه‌رانی ئه‌و كه‌ناڵانه له‌و كه‌سانه‌ن كه ئیدیعای ئه‌وه ده‌كه‌ن مونه‌زیری میدیا‌و رۆژنامه‌گه‌ری كوردین‌و زۆر جاریش له چاوپێكه‌وتنه رۆژنامه‌وانی‌و ته‌له‌فزیۆنییه‌كاندا كه ده‌م ده‌كه‌نه‌وه باسی رۆڵی هۆشیاركه‌ره‌وه‌ی میدیا‌و ئه‌ركی رۆژنامه‌نووس‌و به‌رپرسیارێتییه نیشتمانی‌و كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی ده‌كه‌ن، له‌كاتێكدا یه‌كێكیان نابینیت، ئه‌گه‌ر بۆ دوورخستنه‌وه‌ی گومان‌و تۆمه‌ته‌كانیش بێت، یه‌ك تۆز پابه‌ندی ئه‌و قسانه بێت كه ده‌یانكات.
چه‌ند كه‌ناڵێكی گه‌وره‌ی كوردی كه ئیدیعای سه‌ربه‌خۆبوون‌و بێلایه‌نی ده‌كه‌ن، به‌م دواییانه به‌ته‌واوی خۆیان داوه‌ته ده‌ستی ئاره‌زووی خاوه‌ن‌و پشتیوانه داراییه‌كانیان بێ ئه‌وه‌ی هیچ مانایه‌ك بۆ كاری رۆژنامه‌نووسی بهێڵنه‌وه، بۆیه هه‌واڵێك بڵاوناكه‌نه‌وه ئه‌گه‌ر به‌جۆرێك له جۆره‌كان له به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌وانه‌دا نه‌بێت كه له پشتیه‌وه‌ن، ئه‌گه‌ر هاتو له ده‌ره‌وه‌ی ویستی خۆشیان شتێكیان بڵاوكرده‌وه، ئه‌وا هه‌وڵه‌كانیان ده‌خه‌نه‌گه‌ڕ تا بیكه‌نه خاڵێكی به‌هێزی‌و هۆكارێك بۆ پشتیوانیكردنی بۆچوونی خاوه‌نه‌كانیان یان ئه‌و كه‌سه‌ی پشتیوانی داراییانن، یاخود ده‌یكه‌نه ئامڕازێك بۆ لێدانی ركابه‌ره‌كانیان ( له بواری سیاسی‌و ئابووری‌و كۆمه‌ڵایه‌تی)و رێگایه‌كیش بۆ خستنه‌ڕووی خراپه‌كانیان‌و كه‌مكردنه‌وه‌ی پێگه‌یان.
هاندانی نه‌رێنیش یه‌كێك له شێوازه په‌یڕه‌وكراوه‌كان له كاری ئه‌و كه‌ناڵانه‌دا پێكده‌هێنێت‌و به‌زۆری قاڵبێكی پۆپۆلیزمی وه‌رده‌گرێت‌و رۆڵێكی سیاسی ده‌گێڕێت كه زۆر له رۆژنامه‌گه‌رییه‌وه دووره، هه‌موو ئه‌وانه‌ش له‌پێناو زاڵكردنی ئه‌و بۆچوونانه‌دایه كه خۆیان یاخود ئه‌وانه‌ی له‌پشتیانه‌وه‌ن باوه‌ریان پێیه‌تی، هه‌روه‌ها بانگه‌شه‌كردن بۆ چه‌ند بیرۆكه‌‌و بیروڕایه‌ك كه كاری ئه‌وان نیه‌‌و ناچێته خانه‌ی چالاكییه‌كانیانه‌وه. نموونه‌ش بۆئه‌وه زۆرن له‌و رووداوانه‌ی كه‌ناڵه‌كانی راگه‌یاندن رۆڵی بزوێنه‌ر‌و ده‌نده‌ریان تێدا بینیون به ئاڕاسته‌یه‌كی دیاریكراو به‌تایبه‌تیش له‌م چه‌ند ساڵه‌ی دواییدا.
ئه‌و كه‌ناڵانه هه‌موو خه‌میان بڵاوكردنه‌وه‌ی ئه‌و بابه‌تانه‌یه كه خۆیان پێیان خۆشه، نه‌ك ئه‌وه‌ی پیشه‌كه داوای ده‌كات یاخود ئه‌وه‌ی بۆ گواستنه‌وه‌ی رووداوه‌كان بۆ وه‌رگر پێویسته، ئه‌وانه حه‌زی وه‌رگرتنی پله‌ی یه‌كه‌م له راپرسییه‌كاندا كوێری كردوون‌و گوێ به پێداویستییه‌كانی ئه‌ركه راسته‌قینه‌كه‌یان له ره‌سه‌نایه‌تی‌و هاوسه‌نگی‌و واقیعیبوون ناده‌ن، بۆیه ده‌بینین سه‌ره‌ڕای فه‌راهه‌مبوونی هه‌موو ئامرازه هاوچه‌رخه‌كان له‌ده‌به‌رده‌ستیاندا، به‌ڵام وردبینی‌و راستگۆییان نییه، چونكه ئاساییه بۆ نموونه هه‌واڵێك سه‌باره‌ت بوومه‌له‌رزه‌یه‌ك به گێڕانه‌وه‌ی جیا‌و به گوڕی ناته‌با‌و قه‌باره‌ی زیانی جیاواز له‌و كه‌ناڵانه‌دا ببینیت یاخود بخوێنیته‌وه كه به پاره‌ی زۆری هاوشێوه‌ی بودجه‌ی كه‌ناڵه جیهانییه گه‌وره‌كان پاڵپشتی ده‌كرێن.
ئه‌و كه‌ناڵانه گه‌مه‌یه‌كی دیكه‌ی مه‌ترسیدار ده‌كه‌ن كاتێك هه‌وڵده‌ده‌ن چه‌ند شار‌و ناوچه‌یه‌كی دیاریكراو كه به‌دڵی خاوه‌نه‌كانیان نین وه‌ك دۆزه‌خێكی به‌رگه‌نه‌گیرا‌و پیشان بده‌ن، هه‌وڵیش ده‌ده‌ن ته‌ركیز بخه‌نه له‌سه‌ر هه‌ر شتێكی نه‌رێنی تێیاندا چه‌نده قه‌باره‌شی بچووك یاخود ته‌نانه‌ت له هه‌ندێك حاڵه‌تدا بێ به‌هاش بێت، هه‌روه‌ك دوودڵیش نابین له په‌نابردن بۆ گه‌وره‌كردن‌و ته‌نانه‌ت هه‌ڵبه‌ستنیش له‌پێناو گه‌یشتن به مه‌رامه‌كانیاندا، له كاتێكدا به‌به‌رچاوی هه‌مووانه‌وه چاوپۆشی له هه‌ندێك كاری خراپتر‌و ناشیرینتریش ده‌كه‌ن‌و خۆیان له باسكردنیان به‌دوور ده‌گرن له‌به‌ر هیچ هۆیه‌ك نا، به‌ڵكو ته‌نیا له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له ناوچه‌یه‌كی دیاریكراودا رووده‌ده‌ن.
له‌ڕووی سیاسیشه‌وه، شێوازێكی بێ به‌ها له باسكردنی مه‌سه‌له هه‌ستیاره‌كان به‌سه‌ر ئه‌م جۆره كه‌ناڵانه‌دا زاڵه ئه‌ویش له‌ڕێی هه‌وڵدانیان بۆ رازیكردنی لایه‌نێكی سیاسی له‌سه‌ر حسابی لایه‌نێكی دیكه، ئه‌مه جگه له‌و شێوازه ئیستیفزازكه‌ره‌ی له رووماڵكردنی رووداوه هه‌رێمیه‌كاندا په‌یڕه‌وی ده‌كه‌ن، به‌تایبه‌تیش ئه‌و رووداوانه‌ی به‌جۆرێك له جۆره‌كان په‌یوه‌ندییان به هه‌رێمی كوردستانه‌وه هه‌یه، بۆیه ده‌بینین به‌وپه‌ڕی ساویلكه‌یی مه‌یل ده‌ده‌نه ده‌وڵه‌تێكی هه‌رێمی دراوسێ‌و پشتیوانی سیاسه‌ته‌كانی ده‌كه‌ن له‌ڕێی بڵاوكردنه‌وه‌ی هه‌موو شتێك كه بچێته خزمه‌تی به‌رژه‌وه‌ندی‌و به‌رنامه‌كانیه‌وه، له‌كاتێكدا به‌هه‌مان راده‌ی ئه‌و ساویلكه‌ییه دژایه‌تی ده‌وڵه‌تێكی هه‌رێمی دیكه‌ی دراوسێ ده‌كه‌ن ته‌نیا له‌به‌رئه‌وه‌ی سیاسه‌ته‌كانی له‌گه‌ڵ خواستی خاوه‌نه‌كانیان‌و پشتیوانه داراییه‌كانیاندا یه‌كناگرنه‌وه، بێ ئه‌وه‌ی گوێبده‌نه كاریگه‌رییه نه‌رێنییه‌كانی ئه‌و شێوازه له‌سه‌ر هه‌رێم له مه‌ودای دووردا.
هه‌ر له‌م چوارچێوه‌یه‌دا سه‌رقاڵبوونی ئه‌و كه‌ناڵانه به ركابه‌ری نێوانیان له بایه‌خدان به كاروباره سه‌ره‌كییه‌كانی كاری رۆژنامه‌وانی وه‌ك نووسین‌و زمان، دووری خستوونه‌ته‌وه، بۆیه لاوازی‌و هه‌ڵه‌ی پیشه‌یی ئابڕووبه‌ر به‌سه‌ر نووسه‌رانی ئه‌و كه‌ناڵانه‌دا زاڵه، بێ ئه‌وه‌ی به‌رپرسانیان گوێ به چاككردنی ئه‌و گرفته بده‌ن‌و له‌نێو خۆیاندا له‌سه‌ر په‌یڕه‌كردنی زمانێكی نووسینی نیمچه یه‌كگرتوو رێكبكه‌ون له‌پێناو خۆده‌ربازكردن له‌و حاڵه‌تانه‌ی وه‌رگر تووشی شڵه‌ژان ده‌كه‌ن به‌هۆی جیاوازی زۆری نێوانیان له ده‌ربڕین‌و ده‌سته‌واژه‌‌و زاراوه‌‌و شێوه‌ی زمانه‌وانیدا.
له‌سایه‌ی ئه‌م واقیعه خراپه‌شدا ئومێد نییه میدیا به‌لانی كه‌مه‌وه له‌م قۆناغه‌دا ئه‌و ئه‌ركه به‌جێ بگه‌یه‌نێت كه وه‌ك ده‌سه‌ڵاتی چواره‌م كه‌وتووه‌ته ئه‌ستۆی، چونكه به‌ته‌واوی دووره له‌و رۆڵه چاودێری‌و هۆشیارییه‌ی پێی ناسراوه، یه‌كێك له هۆكاره‌كانی ئه‌و فه‌رامۆشكردن‌و كه‌مته‌رخه‌میه‌ش له خودی ئه‌و كه‌سانه‌دایه كه كه‌ناڵه میدیاییه‌كان به‌ڕێوه‌ده‌به‌ن، ئیتر بێ مه‌به‌ست بێت یاخود به به‌رنامه‌‌و ئه‌نقه‌ست بێت، لێره‌شه‌وه میدیای كوردی له‌م قۆناغه‌دا زیاتر له هه‌ر كاتێك پێویستی به ده‌ستوه‌ردانی دڵسۆزانه له كه‌سانی په‌یوه‌ندیدار‌و كۆكردنه‌وه‌ی هه‌موو تواناكان بۆ گوشار دروستكردن له‌پێناو گۆڕینی ئه‌و دۆخه‌‌و ده‌ربازكردنی رۆژنامه‌گه‌ریی له‌و كه‌موكوڕیانه‌‌و گیانبه‌به‌رداكردنه‌وه‌ی، تا ئه‌و كاته‌ش هیواكان له‌سه‌ر ئه‌و ژماره كه‌مه‌ی كه‌ناڵه به‌سیاسینه‌كراوه‌كان هه‌ڵچنراون كه تائێستا پێیان به‌ره‌و نشێو هه‌ڵنه‌خلیسكاوه تا جیاوازییه‌ك دروست بكه‌ن‌و هه‌ڵه‌كه راست بكه‌نه‌وه‌‌و كه‌مێك له‌و به‌هایانه‌ش بۆ پیشه‌كه بگێڕنه‌وه كه له‌ده‌ستی داون.
